Tənzil və təvil
Tənzilin istilahi mənası nüzulla bağlıdır. Beləki, nazil olan ayə xas bir hadisəyə görə nüzulun səbəbi adlanıb. “Tənzil” sözü aydın mənaya sahib olduğu üçün bu mətləbdə əlavə izaha ehtiyyac duyulmur. Çünki bütün alimlər bu sözü Quranın nazil olması və zahiri mənası kimi qeyd ediblər.
Amma təvil isə ayənin üzərindən əxz edilmiş cərəyan edən oxşar uyğun hadisələrlə ümumi mənaya aiddir. ...وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا ...
Zikr olunan ayədə ayələrin təvili və yozumunun yalnız elmdə qüvvətli olanlara məxsus olduğu bildirilmişdir. Həmçinin, “təvil” lüğətdə təfsir, qaytarmaq və bir sözün zahiri mənasından batini mənasına varmaq deməkdir. İstilahda ibarətdir;
1- Qurani-Kərimin batını mənalarını açıqlamaq
2- Qurani-Kərimin “mütəşabih”, oxşar ayələrinin həqiqi yozumu və mənası
Həmçinin, bəzi mənbələrdə bu iki termini zahiri və batini də adlandırmışlar ki, zahiri yəni, tənzil, batini isə təvildir. Çünki zahir dedikdə ayənin həmin nüzuludur, batin isə ayənin geniş mənası deməkdir. Fuzeyl bin Yəsar məşhur bir hədisdə deyir: ما فی القرآن آیة الا و لها ظهر و بطن ̶ ظَهرُهُ تَنزیلِهِ وَ بَطنُهُ تَأویلُهُ
“Quranın zahiri, onun tənzili (nazil olması və zahiri mənası), batini isə təvili yozumundan ibarətdir”.[1]
İmam Sadiqdən (ə) bu barədə soruşduqda həzrət belə cavab verir: Peyğəmbərdən nəql olunur:
«ظهره تنزیله و بطنه تأویله, منه ما قد مضی و منه ما لم یکن, یجری کما تجری الشمس و القمر»
Zohr ayənin nüzulu, bətn isə ayənin təvilidir (geniş ümumi mənaya dəlalət edir), bəziləri keçmişdə baş vermiş və bəziləri isə hələ gəlməyib. Quran (insan həyatının xoşbəxtliyini təmin edir və insan ondan həmişəlik faydalana bilər) günəş və ayın saçması kimidir”.
Digər bir hədisdə buyurur: «ظهر القرآن الذین نزل فیهم و بطنه الذین عملوا بمثل أعمالهم»
“Zohr o kəs haqqinda danışır ki, ayə onun barəsində nazil olub və bətn isə işi icra edən kəsə şamil olur”.
Tənzil, təvil və şəni-nüzuldan fəqihlərin istifadə etmə qaydaları
Fəqihlər və İslam alimləri ayələrin əhkamını başa düşmək üçün şəni-nüzul, zohr və bətn ayələrinə uyğun bir qayda söyləyəmişlər. Bu qayda ibarətdir:
«العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص المورد»
Yəni, ləfsin xüsusiyyətləri deyil, möhtəvasının etibarı əsas götürülür.Yəni, bir bilici alim, fəqih gərək xüsusiyyətlərə kənara qoysun və ləfzin ümumi mənasından bəhrələnsin. Əlbətdə, xüsusi mənanı bilmək də kəlamın hansı məqamlara dəlalət etdiyini anlamaqda faydalıdır, bir şərtlə ki, inhisara yol verilməsin. Çünki, ilahi hökmlər təkcə keçmişə deyil, bütün zamanlarda fərdlərə şamildir. Rəvayətlərdə geniş yer almış bir ayədən misal olaraq iki nümunəyə diqqət edək.
1- وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ
“Şərq də, Qərb də Allahındır. Hansı tərəfə yönəlsəniz (üz tutsanız), Allah oradadır”.[2]
Bu elə bir ayədir ki, zohr və bətn (tənzil və təvil) barəsində araşdırma tələb edir. Bu ayəni dərk etmək üçün məsum imamlar (ə) ümumi mənada ona aydınlıq gətirmişlər. Həqiqi mənada hər bir istiqamət Allahın mülküdür, səltənətidir və bu, əsla dəyişməz olan bir həqiqətdir. Allah bütün bunları əhatə etmişdir. Ayədə Şərq və Qərb deyildikdə, əslində, elə bütün istiqamətlər nəzərdə tutulmuşdur. Yəni, həqiqi mənada Şimal və Cənub nöqtələri xaricində, bütün yönlər, bütün istiqamətlər Şərq və Qərb dedikdə öz əksini tapmış olur. Ona görə də “Şərq ilə Qərb istiqamətində hansı tərəfə yönəlsəniz” deyil, ümumi, mütləq mənada, hər hansı bir qeyd, şərt olmadan “hansı tərəfə yönəlsəniz” deyə buyurulur. Yəni, insan üzünü hansı tərəfə tutarsa elə Şərq və Qərb kimidir. “Şərq və Qərb də Allahındır” deyildikdə, “Bütün tərəflər Allahındır” mənası nəzərdə tutulur. Bütün tərəflər arasından məhz bu iki istiqamətin (Şərq və Qərb) qeyd edilməsinin isə səbəbi budur ki, insanın yönəldiyi bütün tərəflər yalnız günəşin və digər işıq saçan səma cisimlərinin doğması və batması ilə müəyyən olunur.
Məsum imamlar (ə) bu ayəyə belə bir aydınlıq gətirmişlər ki, ayə zahiri mənada üzü Kəbəyə doğru yönəltməyin faydalarını çatdırır. Lakin, ayənin şəni-nüzuluna müraciət etməklə burada əks fikirlərin aradan qaldırılmasını görürük. Ayənin şəni-nüzulu belədir: “Yəhudilər müsəlmanlara etiraz edərək dedilər ki, əgər namaz qılanlar üzlərini Beytul-Müqəddəsə tərəf çevirsələr düzgündür. Necə ki, bu vaxta qədər bu cür əməl ediblər və bundan sonra da belə olmalıdır. Üzü Kəbəyə tərəf qılınan namaz batildir. Əgər bu günə qədər namaz üzü Kəbəyə tərəf qılınmayıbsa, onda əvvəlki ibadətlər də batildirmi?” Allah Təala ayəyə belə cavab verir: “Hər iki əməl düzdür, çünki, bu işin əsli namazdır və onun həqiqəti sabitdir”. Amma, üzü Kəbəyə və ya Beytul-Müqəddəsə tərəf çevirmək etibarlı bir fərmandır ki, namaz qılanların sıralarındakı vəhdətin pozulmaması üçün əmr olunmuşdur. Üzünüzü hər tərəfə çevirsəniz Allaha tərəfdir və Ona tərəf dayanmısız. Üzü məşriqə tərəf namaz qılmaq məhz Mədinənin şərq hissəsində qərar tutan Kəbənin (Məkkə) tərəfidir. Üzü məğribə tərəf çevirmək isə Mədinənin qərbində qərar tutan Beytul-Müqəddəsə tərəf namaz qılmağa dəlalət edir. Allah Təala insanların həddən artıq çətinliyə düşməməsi cəhətindən tərəflər üçün xüsusi bir qərar verməmişdir. «إنّ اللهَ واسِعٌ عَلِیمٌ»
Rəvayətdə bu ayədən istifadə edərək digər mətləblər də qeyd olunmuşdur və ibarətdir: “Müstəhəb namazları süvari halda minik vasitələrində üzü hər tərəfə qılmaq olar, o cür ki, hansı tərəfə hərəkət olunsa üzü həmin istiqamətə çevirmək lazımdır”. Bu məna ayənin bətnidir və məsum imamların buyurduqlarına əməl edərək bu əmri yerinə yetirmək zəruridir.
2- وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا
“Şübhəsiz ki, (bütün) məscidlər Allaha məxsusdur. Allahdan başqa heç kəsə ibadət etməyin!”[3]
مَسَاجِد – məscid sözünün cəmidir və mənası məbəd, ibadət məkanıdır. Ayə bunu bizə çatdırır ki, məscidlər Allaha məxsusdur və Allahdan qeyrisinə itaət etməyin. Həmçinin, “məscid” kəlməsini cəm forması “məsdəri mimi”, mim məsdərində ibadət və pərəstiş deməkdir ki, yəni, Allahdan başqasına pərəstiş etməyin. Hər iki məna ayənin zahirindən bəllidir və ibadət zamanı Allahdan qeyrisini şərik qərar vermək qəti qadağan olunmuşdur. Lakin, əlimizdə olan səhih bir rəvayətdə ayədən istinbat edilmiş başqa bir məna da vardır. Qeyd olunub ki, “məscid” kəlməsində məqsəd insanın səcdə halında olmasıdır. Müfəssirlərdən bir dəstə, o cümlədən, Səid bin Cəbir, Zəccac və Fərra demişlər: Məscid “səcdə” sözünün cəmidir (sucud) və yeddi əzanın səcdə halını almasıdır, habelə, insan bu vəziyyətdə məbada Allahdan qeyrisini düşünə, çünki, Allah insanı bu halda görmək istəyir və onu dəyərləndirir.[4] İmam Muhəmməd Təqidən (ə) də həmin təvil bu xüsusda nəql edilmişdir ki, oğrunun əlini kəsmək hökmü barədə Abbasi xəlifəsi Mötəsimbillahın hüzurunda müzakirəyə qoyulduğu zaman hər kəs ayrı cür fikir söylədi. Elə həmin vaxt imam “Barmaqların dibindən” deyə buyurdu. İmamın belə fətva verməsinin səbəbi soruşulduqda cavabında buyurdu: “Əlin içi yeddi səcdə üzvlərindən biridir və Allaha pərəstiş halıdır və məbada kəsilə”.[5]
Əsbab-nüzulu etibarlı yolla tapmaq
Əsbab-nüzul rəvayətlərin nəqli yolu ilə əlimizə gəldiyindən təəssüflər olsun ki, keçmişdə baş verən hadisələrlə bağlı hədislərin hamısı mötəbər deyil. Beləki, əksər nəql edilmiş rəvayətlərin bir neçə mənbəsi etimad doğurmur və onlardan bir hissəsinin ya sənədi zəifdir, ya etiraza səbəb olmuş və yaxud da aradan aparılmışdır. Vəhidi əsbab-nüzul barədə deyir: “Ayənin nüzul səbəbi haqqında səhih və etimad doğuran rəvayətə istinad etmədən heç bir söz demək caiz deyil. Həmçinin, elə bir şəxsdən rəvayət olunmalıdır ki, həmin şəxsin özü hadisənin baş verdiyi zaman ona şahid olub. Hətta nəinki, hədis üzərindən söz deyilə və ya əsassız deyilənlərdən nəql edilə, ravi əsaslı bir mənbəyə söykənməlidir. İbni Abbasdan nəql olunub ki, Peyğəmbər (s) buyurub: “Hədis söyləyərkən çəkinin və ehtiyyatlı olun. Məgər ki, elminiz buna çatsa və səhih hədisləri elm yolu ilə tanıya bilsəniz bu işi görün. Çünki, hər kəs mənim və Quranın üzərindən yalan bir söz desə, özünü atəşə hazırlamışdır”.
Çünki, sələf saleh Quran barəsində hər cür söz danışırdı. Muhəmməd bin Sirin deyir: “Tabeyinlərin böyüklərindən biri Ubeydədən Quranın bir ayəsinin təfsirini soruşdum və o dedi; - Quranın hansı cəhətlərə görə nazil olduğunu bilən şəxslər getdilər… Yəni, onlar əsbab-nüzul elmini bilirdilər. Vəhidi deyir: “Hal-hazırkı zamanda bir çox şəxslər bu zəmində yalan nəzərlər söyləyirlər və buna görə də Quranın həqiqətinə çatmaq yolunda ehtiyyatlı olmaq lazımdır”[6]. Cəlaləddin Siyuti çoxlu səy göstərməklə bu zəmində 250-dən artıq müsnəd, ümumi, səhih və səqim hədislər toplamışdır.[7] Amma ən çox mötəbər, səhih hədislər Əhli-beyt məktəbindən əxz olunmuşdur ki, zamanla əlimizə gəlmişdir. Pərvərdigara şükrlər olsun ki, İndiyə qədər bu zəmində 4000-dən çox rəvayət cəm edilmişdir.[8] Zəmanəmizdə etimadlı sayılan mötəbər mənbələr ibarətdir:
Məcməul-bəyan, Təbərisi, Əd-durul-mənsur, Siyuti
Camiul-bəyan, Təbərisi, Tibyan, Şeyx Tusi
Bu mənbələrdən əlavə əsbab-nüzula xas olan başqa əsərlər də yazılmışdır, o cümlədən, Vəhidinin “Əsbabi-nüzul” və Siyutinin “Əl-babul-nuqul” əsəri də həmin mənbələrdən hesab olunur. Əlbətdə, bu yazılarda səhih və səqim hədislər bir-birinə qarışıb və onları ayırmaq diqqət tələb edir. Səhih və qeyri-səhih nəqli seçmək üçün, məxsusən ziddiyət yaranan halda bunu əsasən üç yolla aydınlaşdırmaq olar:
1- Rəvayət sənədi – sənədi axırıncı söyləyən şəxs gərək etimadlı biri olsun. Yəni, ya məsum, ya da səhabə olsun, məsələn, Abdullah ibni Məsud, Ubb bin Kəəb və ibni Abbas. Quran tarixində bu şəxslərin əhəmiyyətli rolu olub və ümmət tərəfindən onların mövqeyi həmişə ehtiramla qəbul olunub. Yaxud da, tabeinlərdən olan alicənab şəxslər, məsələn, İbni Mucahid, Səid bin Cəbir və Səid bin Museyyib ki, onlar heç vaxt öz şəxsi rəyləri əsasında bir söz deməyiblər və yalan danışmayıblar.
Rəvayəti təvatür və istifazə (nəqli çox olan) həddində sabit olmalıdır. Hətta, nəqlin kəlmələrinin müxtəlif və məzmununda ixtilaflar olmasına baxmayaraq, ümumi cəhətdən qəbuldursa, belə olan halda rəvayətin etimadı hasil olur və doğruluğuna təminat var. Çünki, haqqında danışılmış xəbəri səhihdir. Necə ki, qiblə barəsində nəql edilmiş rəvayət və həmin hadisəylə bağlı ayənin səbəb-nüzulu var.
Şübhələri həll edən – Ayənin səbəb-nüzulu haqqında varid olmuş rəvayət qəti şəkildə çətinliyi həll etməli və şübhələri aradan aparmalıdır. Belə bir rəvayətin özü hətta sənəd baxımından hədis elminin terminalogiyasına görə səhih və həsən rəvayət olmasa belə yenə də hədisin doğruluğuna şahiddir. Tarixdə baş vermiş bir çox hadisələr bu qəbildəndir, o cür ki, baş verən bir neçə hadisənin tarixdən silinməməsi üçün onu incəlikləri ilə izləyirik və bir cərəyanda təkmilləşdirərək qəbul edirik. Əgər bu cür olmasa sənədin doğruluğunu isbat etmək mümkün deyil. Şərif ayədə zikr olunan “ النَّسِيءُ” kəlməsi həmin mətləbi çatdırır:
إِنَّمَا النَّسِيءُ زِيَادَةٌ فِي الْكُفْرِ يُضَلُّ بِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا يُحِلُّونَهُ عَامًا وَيُحَرِّمُونَهُ عَامًا لِيُوَاطِئُوا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَيُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللَّهُ زُيِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَالِهِمْ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ [9]
Həqiqətən, (haram ayları) gecikdirmək (məsələn, rəcəbi şəbana və ya zülqədə, zülhiccə və məhərrəmi gecikdirib səfərə, yaxud başqa bir aya saxlamaq) ancaq küfrü artırmaqdır ki, bununla kafir olanlar (doğru yoldan) azdırılarlar. Onlar Allahın haram etdiyi ayların sayını düzəltmək, Allahın haram buyurduğunu halal etmək məqsədilə onu (gecikdirilən ayı) bir il halal, bir il haram sayarlar. (Ayları gecikdirmək, yerlərini dəyişdirmək və qəməri ilə daha bir ay əlavə etməklə haram olan bir ayı bəzən halal, halal olan bir ayı da bəzən haram hesab edərlər). Pis əməlləri onlara gözəl görünmüşdür. Allah kafir qövmü doğru yola yönəltməz! Tövbə-37
Haram aylarda müharibə etmək qadağan olunmuşdur və səbəbi bu idi ki, bu üç ay (Zilqədə, Zilhəccə, Məhərrəm) ərzində adanın uzaq nöqtələrindən ərəblər həcc ziyarətinə gedib-gəlirdilər və onların yol əmniyyəti üçün müharibəni dayandırmışdırlar. Rəcəb ayı da həmçinin daxil olmaqla, bu ayda isə ümrə həccini yerinə yetirmək üçün Məkkəyə səfər edirdilər. Lakin, zorakı ərəb qəbilələri həmişə digər ərəb qəbilələrini yeniltmək üçün pusquda dururdular və haram aylardan biri başlayan zaman hazırlaşıb həmin ayı başqa bir ayla mütləq əvəz edirdilər. Məsələn, əgər indi Rəcəb ayıdırsa, deyirdilər ki, Şəban ayını bir az qabağa çəkib müharibə edək. Əlbətdə, bu, müharibəni davam etdirmək üçün bir bəhanə idi və onlar ilahi hökmə və sünnətə qarşı çıxırdılar. Bu məsələ Hicri 9-cu ildə bütövlükdə, təməlli şəkildə qadağan olundu. Buna əsasən elə ki, səbəbi-nüzul ayəsi nazil oldu, ayənin söylədikləri tətbiq edildi və həmçinin, ayəni qiraətinə şahidlik edənlər də bu mətləbi təsdiqlədilər və həm, ayənin mənası da şübhələri aradan apardı. Bundan başqa, nəqlin sənədinin qəvi olmasına baxmayaraq ixtilaflı müxtəlif fikirlərə aydınlıq gəldi. Buna bənzər digər mətləbi də həmin qaydaya əsasən təsdiq etmək mümkündür.
Səbəbi nəql edənin hüzuru
Görəsən səbəbi nəql edənin özünün həmin hadisəyə şahid olması şərtdirmi? Əksər alimlər nəql edənin həmin hadisəyə şahid olmasını şərt bilib demişlər ki, gərək rəvayətin sənədində hadisənin özü ilə əlaqəsi kəsilməsin və onun da iştirakı bildirilsin.
Bəzi alimlər səbəbin nəqli ilə kifayətlənərək ravinin həmin hadisədə şahidliyini şərt bilməyiblər. Hakim Nişapuri hədis elmində deyir: “Əgər bir səhabə Quranın nüzulunu və vəhyin zamanını dərk edibsə belə deyər: - Filan ayə filan hadisəyə görə nazil oldu və bu kəlam müsnəd [11] hədis ünvanındadır, yəni, hədisin nəqli Peyğəmbərdən (s) gələn nəqlə bağlanır”.[12] Belə bir kəlam səhih rəvayət kimi nəzərə çarpır, çünki, nəql edənin həmin zamandakı hüzuru fərziyyə deyil, qətidir və adil, sadiq olması onun sözlərində əks olunub, dostluq telləri qırılmamışdır. Elə bu səbəbdən Əimmeyi-Əthardan (ə) Quran barəsində nəql olunan rəvayətlər bizim üçün etimadlıdır və hər cəhətdən qəbul edirik.
Ədəbiyyat:
[1] Əl-Burhan fi təfsiril-Quran, Seyyid Bəhrani, 1/50/10
[2] Bəqərə-115
[3] Cin-18
[4] Təfsiri-Təbəri, cild/10, s. 372
[5] Vəsayil-şiə, cild/18, Əbvabu hədd əs-sirqatu, 4-cü bab
[6] Əsbab-nuzul, s.4
[7] Əl-İtqan, c/4, s.25
İlahiyyatçı: Sara Zahidqızı
Müəlliflik Hüququ Əbədi Nur Müəssisəsinə Məxsusdur