Şeyx Tusi (Şeyxut-Taifə)

Məhəmməd ibn Həsən Tusi (995–1067 miladi) (385–460 hicri qəməri), yaxud Şeyx Tusi, IV və V hicri əsrlərdə yaşamış İran mənşəli şiə alimlərindən idi.

Tusi, şiə ictihadının banisi və Nəcəf elm mərkəzinin (hövzəsinin) qurucusu sayılır. O, iki hədis məcmuəsini — “əl-İstibsar” və “Təhzib əl-Əhkam” adlı kitabları toplamışdır ki, bunlar şiə fiqhində əsas qəbul edilən “Kütüb-ü Ərbə” (Dörd əsas kitab) sırasındadır.

Onun hədis elmi, rical (ravilərin halı), üsul (şəriət qaydaları), fiqh (İslam hüququ), kəlam (ilahi elmlər) və təfsir sahələrində elmi nailiyyətləri o qədər böyük idi ki, məşhur alim Allamə Hilli onu şiələrin rəhbəri (Şeyx-üt-Taifə) adlandırmışdır.

Həyatı

O, Sultan Mahmud Qəznəvi, Əl-Buyə hökuməti, Şeyx Səduq, Firdovsi, Şeyx Müfid, İbn Sina, Əbureyhan Bəiruni və Seyyid Mürtəza ilə həmzaman olmuşdur.

Hicri 385-ci ilin Ramazan ayında Tus şəhərində doğulmuşdur, lakin dəqiq doğum tarixi məlum deyil. Uşaq yaşlarından İslam elmlərini öyrənməyə başlamışdır. Hicri 408-ci ildə, 23 yaşında, Xorasanı tərk edərək İraqa, Bağdad şəhərinə yollanmış və orada dövrünün ən böyük şiə alimi Şeyx Müfidin dərslərində iştirak etmişdir.

Gənc yaşlarında ictihad mərtəbəsinə çatmış və müəllimi Şeyx Müfidin təşviqi ilə “Təhzib əl-Əhkam” adlı əsərini yazmışdır. Beş il Müfidin şagirdi olmuşdur. Müfidin vəfatından sonra onun tələbəsi Seyyid Mürtəzanın yanında 23 il elm öyrənmişdir.

Seyyid Mürtəza hicri 436-cı ildə vəfat etdikdən sonra Tusi şiələrin dini rəhbəri kimi qəbul olunmuşdur. Hicri 447-ci ildə Səlcuqlar, şiə məzhəbinə mənsub Əl-Buyə hakimiyyətinin zəifləməsindən istifadə edərək Bağdadı ələ keçirmişlər. Şeyx Tusi 448-ci ilə qədər Bağdadda qalmış və orada elmi dərs məclisləri təşkil etmişdir. Lakin həmin il Tuğrul Bəyin Bağdada hücumu və Əl-Buyə hakimiyyətinin süqutu ilə şiələrə təzyiqlər artmışdır.

Tuğrul Bəyin vəziri Əbdülməlik şiələrin məskunlaşdığı məhəllələrə hücum etmiş, onları qətlə yetirmişdir. Şeyxin evinə də hücum çəkilmiş, onu tapa bilmədikləri üçün evini və kitablarını yandırmışlar. Deyilir ki, Tuğrul Bəy 449-cu ilə qədər bir neçə dəfə onun kitablarını açıq şəkildə yandırdırmışdır. Bundan sonra Şeyx Tusi Nəcəfə köçərək Nəcəf elmi hövzəsini təsis etmişdir. Rəvayətə görə, orada 300 müctəhid yetişdirmiş və bir neçə əsər yazmışdır. Bəzi mənbələr hövzənin əsasının 448-ci ildə qoyulduğunu bildirir.

Onun elmi nüfuzu o qədər güclü olmuşdur ki, 80 il boyunca onun fətvalarına zidd heç bir fətva verilməmişdir. Tusi ailəsi nəsillər boyunca alim və fəqihlər yetirmişdir. Oğlu Şeyx Əbu Əli, “Müfid Sani” (ikinci Müfid) ləqəbi ilə tanınır, “Əmali” adlı kitabı və atasının “Nihayə” əsərinə yazdığı şərhi vardır. Həmçinin Şeyx Tusinin qızları da fəqih və fəzilətli qadınlar olmuşlar.

Müəllimləri

Şeyx Tusinin müəllimləri çox olmuşdur. Mühəddis Nuri “Müstədrək əl-Vəsail” əsərində onun 37 müəlliminin adını çəkmişdir. Lakin “Təhzib” və “İstibsar” əsərlərində daha çox rəvayət etdiyi beş əsas müəllimi bunlardır:

1. Əbu Əbdullah Əhməd ibn Əbdülvahid əl-Bəzzaz (İbn Həşşar, İbn Əbdun) – vəfatı: 432 hicri
2. Əhməd ibn Məhəmməd ibn Musa (İbn Səlt Əhvazi) – vəfatı: 408-dən sonra
3. Əbu Abdullah Hüseyn ibn Ubeydullah ibn Qəzairi – vəfatı: 411 hicri
4. Əbu əl-Hüseyn Əli ibn Əhməd ibn Məhəmməd ibn Əbu Ceyd – vəfatı: 408 hicri
5. Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Numən (Şeyx Müfid) – vəfatı: 413 hicri

O, bu müəllimlərdən daha çox rəvayət etmiş və digər müəllimləri arasında bunlar da var:

• Əbu əl-Hüseyn Səffar (İbn Səffar)
• Əbu Talib ibn Ğurur
• Qazi Əbu Təyyib Huvayri

Ləqəbləri                                                                            

             “Şeyxut-taifə”, “Şeyx Tusi” kimi tanınan Əbu Cəfər Muhəmməd ibn Həsən Tusi İslam dünyasının çox parlaq ulduzlarından və dünyanın böyük dahilərindən biridir. Ömrünü dini maarifin təbliğinə həsr edən bu dahi alim hicri 385-ci ilin Ramazan ayında qədim və məhşur elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Xorasanin Tus şəhərində dünyaya göz açmışdır. O, hicri 408-ci ildə 23 yaşında ikən İraqa mühacirət edərək Bağdadda məskunlaşır. İbn Qəzairi, Şeyx Mufid, “Ələmul-Huda” Seyyid Murtəza kimi dövrünün böyük alimlərinin elmindən bəhrələnir. 413-cü ildə cəfəri məzhəbinin rəisliyi “Ələmul-Huda” Seyyid Murtəzaya ötürülür. Şeyx Tusi onun dərslərindən istifadə edərək püxtələşir. Seyyid Murtəza ona xüsusi diqqət göstərir və hər ay ona 12 dinar aylıq təyin edir.

436-cı hicri ildə Ələmul-Hudanın vəfatından sonra Şeyx Tusi məzhəb rəisi olur və beləcə şəriət çırağına, ümid yerinə, onun Kərəxdəki evi isə ümmət üçün sığınacağa, müşküllərin həlli, məsələlərin izahı üçün müraciət olunan yere çevrilir. Alimlər, görkəmli şəxslər Şeyxin tələbəsi olmaq, minbərində iştirak etmək üçün müxtəlif yerlərdən onun hüzuruna axışırdılar. Belə ki, sadəcə cəfəri məzhəbli tələbələrinin sayı 300-dən çox, digər məzhəblərdən olan tələbələri isə saysız idi. Onların hər biri Şeyxin əzəməti və dahiliyini, şəxsiyyətinin böyüklüyünü və digərlərindən üstühlüyünü etiraf edirdi. O, elmi şöhrət və əzəmətin elə bir dərəcəsinə çatmışdı ki, Abbasi xəlifəsi Əl-Qaim bi əmrillah onun üçün xilafət mərkəzində tədris və kəlam kürsüsü təyin edir. O zaman belə bir kürsünün vəsfolunmaz əzəməti və dəyəri var idi. Yalnız müxtəlif elmlərdə müasirlərini üstələyən şəxsə ondan istifadə etmək icazəsi verilirdi. O dövrdə belə bir şərəfə yalnız Şeyxut-taifə layiq idi. O, Seyyid Murtəzanın vəfatından sonra 12 il Bağdadda qala bildi. Belə ki, 447-ci hicri ildə səlcuqlu türkləri Bağdada hücum edərək Ali Buyə hökümətini devirdilər. Şəhəri başdan-başa iğtişaşlar bürüdü. Səlcuqilərin hakimi Toğrul bəyin təəssübkeş vəziri Əbdulməlik Əhli-beyt (ə) tərəfdarlarının yaşadığı məhəllələrə şiddətli hücuma keçərək qətl və qarətlər törətdi. Onun göstərişi ilə Bəhaud-dövlənin vəziri Əbu Nəsr Şapurun yaratdığı zəngin kitabxana yandırıldı. Fitnələr Şeyx Tusi və dostlarından da yan ötmədi. Belə ki, Şeyxi öldürmək üçün evinə hücum etdilər, lakin onu tapa bilmədiklərindən ev əşyalarına və kitablarına od vurub yandırdılar. Bu hadisədən sonra Şeyx Bağdadı tərk etməyə məcbur oldu və Nəcəfi-Əşrəfə, mövla Əmirəl-mömininin (ə) qonşuluğuna mühacirət etdi. O, öz gəlişi ilə bu müqəddəs şəhəri elm və din mərkəzinə çevirdi. Böyuk fəqihlər, dahi filosoflar, kəlamçı və təfsirçilər yetişdirən Nəcəf elmi hövzəsinin əsasını qoydu.

Şeyx Tusi tam 12 il Nəcəfi-Əşrəfdə tədrislə, kitab yazmaq, hidayət və irşad etməklə məşğul oldu və nəhayət 460-cı hicri ilin məhərrəm ayında 75 yaşında ikən Allahın rəhmətinə qovuşdu. Vəsiyyətinə əsasən öz evində torpağa tapşırıldı. Beləcə İslam dünyası çox böyük və nadir dühaya malik alim və fəqihlərindən birini itirdi. Əsrlər keçməsinə baxmayaraq Şeyx Tusi dini elmlərin bütün sahələrinə aid yazdığı dəyərli əsərləri ilə indi də elm səmasında parlamaqdadır. Onun şəxsi və elmi əzəmətini dərk etmək üçün bunu bilmək kifayətdir ki, çox illər sonra belə heç bir alim Şeyxin elmi mövqeiyyətini kölgədə qoya bilməmişdir. Əqli və nəqli elmlərdə Nəsirəddin Tusi və Əllamə Hilliyədək ən ali məqamlı alim Şeyxut-taifə olmuşdur. Quran təfsiri sahəsində Fəzl ibn Həsən Təbərsinin yazdığı “Məcməul-bəyan” və “Cəvamiul-cami” əsərlərindən öncə  nə Şeyxin “Ət-tibyan fi təfsiril-Quran” kitabı kimi bir kitab, nə də şiələr arasında onun kimi bir müfəssir mövcud idi. O, fiqh və üsul elmində də zəmanəsinin öndəri idi. Şeyxin yazdığı “Əl-xilaf”, “Əl-məbsut fi fiqhil-imamiyyə” əsərləri ilə şiə fiqhi yeni mərhələyə daxil oldu, fiqh və üsulun bir-birinə bağlılığı və qarşılıqlı təsiri onun “Əl-iddətu fi usulil-fiqh” əsərində öz əksini tapdı. Uzun illər boyu imamiyyə alimləri onun fətvalarına tabe olaraq yeni fətva verməyə cəsarət etməmiş, hətta bu işi bir növ xəyanət hesab etmişlər. Hədis elmindəki mövqeyinə gəlincə, sadəcə bunu qeyd etmək kifayətdir ki, şiələrin mötəbər dörd hədis məcmuəsindən ikisi Şeyx Tusiyə məxsusdur: “Təhzibul-əhkam” və “Əl-istibsar fiməxtulifə minəl-əxbar”. Ümumiyyətlə Şeyx Tusi təfsirə aid üç, fiqhə aid on bir, üsuli-fiqhə aid iki, hədisə aid üç, rical elmi ilə bağlı üç, kəlam və əqaidlə bağlı on altı, dualara aid beş, məqtəl və tarixlə bağlı iki və məsələlərə cavablarla bağlı üç əsərin müəllifidir. Orijinallıq, yenilik və əhatəlilik əsərlərinin səciyyəvi xüsusiyyətidir.

Əllamə Hilli Şeyxin şəxsiyyəti barəsində bele deyir: “Şeyx Tusi ən böyük dini və elmi şəxsiyyət, şiələrin öndəri, müsəlmanların din bayrağını əlində daşıyan bayraqdarı, hədis və rəvayət adamı, təfsir və dirayət əhli, İslam maarifinin arifi,… xas və ümumun qəbul etdiyi şəxs, elm və əməl, din və siyasət, əql və kiyasət əhlidir… Elminin şüası nəzər sahiblərini pərvanələrtək ətrafina toplamışdır.”

Əsərləri

Əsas Məqalə: Şeyx Tusinin əsərləri haqqında biblioqrafiya

Təhzib əl-Əhkam adlı əsərin XI əsrə aid qədim və qiymətli bir nüsxəsinin bir səhifəsi – bu nüsxədə hicri 575-ci il tarixi qeyd olunub.

Şeyx Tusinin əsərlərinin sayı 51 cildə çatır. Bu əsərlər aşağıdakı sahələrə aiddir:

Hədis sahəsində:

• Təhzib əl-Əhkam – fiqhi hədislərə dair və “Kütüb-ü Ərbə”dən (Dörd əsas şiə kitabından) biridir.
• əl-İstibsar fima’xtələfə min əl-əxbar – fiqhi hədislərə dair və o da “Kütüb-ü Ərbə”yə daxildir.
• əl-Əmali – rəvayət məclislərində irəli sürülən mövzuları ehtiva edir.
• əl-Ğeybə – Mehdinin (ə.f) böyük qeyb dövrü ilə bağlı rəvayətlərin toplanması və təhlilinə həsr olunmuşdur.

Rical (ravilərin tərcümeyi-halı) sahəsində:

• əl-Əbvab – Şeyx Tusinin “Rical” adlı əsəri kimi tanınır.
• əl-Fihrist – müəlliflərin və əsərlərin siyahısı.
• İxtiyar Mə’rifə ər-Rical – Şeyx, bu əsərdə Kəşşinin “Rical” kitabını təshih edib və səhvləri düzəldib.

Təfsir sahəsində:

• ət-Təbyan fi Təfsir əl-Quran – Qurani-Kərimin təfsiri.
• əl-Məsail əd-Diməşqiyyə fi Təfsir əl-Quran – Quran ayələrinin təfsirinə dair Dəməşqdə verilən suallara cavablar.
• əl-Məsail ər-Rəcəbiyyə fi Təfsir Ayə min əl-Quran – Quranın bir ayəsinin təfsirinə dair yazılmış əsər.

Fiqh (İslam hüququ) sahəsində:

• ən-Nihayə fi Mucərrəd əl-Fiqh vəl-Fətva – fiqhi hökmləri ehtiva edir.
• əl-Məbsut fi əl-Fiqh əl-İmamiyyə – imamiyyə fiqhində geniş fiqhi hökmlər.
• əl-Cüməl vəl-Üqud fi əl-İbadat – ibadətlərə dair fiqhi mövzular.
• əl-Xilaf fi əl-Əhkam – burada Şeyx Tusi şiə və sünni məzhəblərinin fiqhi görüşlərini müqayisə edir.
• əl-İyaz fi əl-Fəraiz – miras və pay bölgüsü ilə bağlıdır.
• Mənasik əl-Həcc fi Mucərrəd əl-Əməl – Həcc əməliyyatlarına dair fiqhi qaydalar.
• əl-Məsail əl-Hələbiyyə fi əl-Fiqh – Hələb alimlərindən gələn suallara cavablar.
• əl-Məsail əl-Cənblaiyyə fi əl-Fiqh – Cənblaya verilən fiqhi suallar və cavablar.
• əl-Məsail əl-Hairiyyə fi əl-Fiqh – Kərbəla bölgəsi ilə bağlı fiqhi məsələlər.
• Məsələ fi Vücub əl-Cizyə ələl-Yəhud vəl-Müntəminin iləl-Cəbabirə – yəhudilər və zülmkarlarla əlaqəli cizyə vergisinin hökmü.
• Məsələ fi Təhrim əl-Fuqqaa – fuqqanın (bir növ içkinin) haramlığı ilə bağlı məsələlər.

Üsul (İslamın əsas prinsipləri) sahəsində:

• əl-Üddə fi əl-Üsul – üsuli-fiqh sahəsində yazılmış mühüm əsər.
• Məsələ fi əl-Əməl bi-Xəbər əl-Vahid və Bəyan Hücciyyət əl-Əxbar – xəbərül-vahidə əməl etməyin və xəbərlərin dəlil olması barədə.

Kəlam (İslam ilahiyyatı) sahəsində:

• Üsul əl-Əqaid və ya Üsul əl-İtiqad – dini əqidələrə dair.
• Təlxis əş-Şafi – imamət mövzusunda.
• Təhmid əl-Üsul – üsuli-kəlam mövzusunda.
• əl-İqtisad əl-Hadi ilə Təriq ər-Rəşad – düzgün yolun göstərilməsi üçün kəlam əsəri.
• əl-Mufəssəh fi əl-İmamə – imamət mövzusunda geniş bəhs.
• əl-Ğeybə – İmam Zamanın qeybəti ilə bağlı.
• Ma Yüəlləl və Ma La Yüəlləl – bəzi dini hökmlərin səbəblərinin olub-olmaması barədə.

Dua və ibadət kitabları:

• Misbah əl-Mütəhəccid və Silah əl-Mütəəbbid – ibadət edənlər üçün dua və ibadət kitabı.
• Üns əl-Vəhid – tək olanın Allahla ünsiyyəti haqqında.
• Hidayət əl-Müstərrşid və Bəsirat əl-Mütəəbbid fi əl-Ədiyə vəl-İbadat – dua və ibadətlərdə hidayət və bəsirət kitabı.

Digər əsərlər:

• ən-Nihayə – əslində Şeyx Tusinin əməli risaləsi sayılır.
• Təlxis əş-Şafi – imamət mövzusunda yazılmış və müəllimi Seyyid Mürtəzanın “əş-Şafi” kitabının xülasəsidir.

Müəlliflik Hüququ Əbədi Nur Saytına aiddir

 Saytın materiallarından istifadə edərkən istinad vacibdir!