Əhməd ibn Məhəmməd Mehdi Fazil Nəraqi (hicri 14 Cəmadiüssani 1185 və ya 1186-cı il — miladi 1150-ci ilə uyğun gəlir; vəfatı: miladi təqvimi ilə 30 Mehr 1208-ci il, Qacar hökmdarı Fətəli şah dövrü) — XII əsr günəş təqviminə aid olan dövrdə yaşamış şiə alim, müctəhid, yazıçı və şair idi.
Molla Əhməd Nəraqi 1185-ci hicri qəməri ilində Kaşan şəhərinin yaxınlığında yerləşən Nəraq məntəqəsində dünyaya göz açmışdır. O, din alimlərinin böyüklərindən olub fiqh, üsul, hədis, rical, nücüum, riyaziyyat, ilahiyyat elmləi, ədəbiyyat və şeirdə dərin biliyə və məharətə sahib idi. Molla Əhməd Nəraqi zahid və təqvalı bir şəxs kimi şöhrət qazanmış və gözəl əxlaqı dillər əzbəri olmuşdur. Onun üçün fəzilət olaraq sadəcə bunu qeyd etmək kifayətdir ki, xatəmul-fuqəha Şeyx Murtəza Ənsarinin ustadı olmuşdur.
Onun müxtəlif sahələrdəki dəyərli əsərləri hərtərəfli elminin göstəricisi olub həm öz zamanında, həm də sonrakı dövrlərdə alimlərn diqqət mərkəzində olmuşdur. Belə ki, “Urvə” əsərinin müəllifi olan böyük fəqih Seyyid Kazım Yəzdinin həmişə müraciət etdiyi 3 fiqh kitabından biri Mərhum Nəraqinin “Müstənəd” kitabı olub.
Nəraqi lətif ruha və və incə zövqə malik idi. Çoxlu irfani və əxlaqi şeirlər yazmış, “Divane əşar” və “Təqdis” iki divan şəkilində çap olunmuşdur.
Molla Əhməd Nəraqi öz təhsilinə əvvəlcə Kaşanda atasının yanıda başlamış, bir müddətdən sonra özü dərs verəcək səviyyəyə çatmışdı. Sonra İraqa gedərək Muhəmməd Baqir Vəhid Bəhbəhaninin dərslərindən bəhrələnir. Daha sonra müqəddəs Nəcəf şəhərində Seyyid Bəhrul-ulum və Şeyx Cəfər Nəcəfi Kaşiful-ğitanın, Kərbəlada isə Mirzə Muhəmməd Məhdi Musəvi Şəhristani və Seyyid Əli Təbatəbainin şagirdi olmuş və məşhur qarilərdən biri kimi püxtələşərək Nəraqa qayıtmışdır.
Molla Əhməd Nəraqi özündən sonra 35 cildə qədər dəyərli əsər yadigar qoymuşdur. Onlardan “İctimaul-əmr və vən-nəhy”, “Əsrarul-həcc”, “Əl-xəzain”, “Əl-qəza vəş-şəhadət”, “Muşkilatul-ulum”, “Vəsilətun-nicat”, Meracus-səadət” və “Təzkirətul-əhbab” əsərlərinin adını çəkmək olar.
Nəraqi Kaşan və onun ətrafında yayılan vəba epidemiyası nəticəsində 1345-ci hicri-qəməri ilində Nəraqda dünyaya köçmüş, Nəcəfdə həzrət Əlinin (ə) hərəmində, atasının yanında dəfn olunmuşdur.
“Rauzatul-cənnat” əsərinin müəllifi Nəraqinin şagirdlərinin bəzilərinin dilindən onun yüksək məqamını göstərən bir hadisəni nəql edir. O, yazır: “Mərhum Nəraqinin cənazəsini Nəcəfi-əşrəfə apardığımız vaxt yolda havanın həddən artıq isti olmasına görə pis qoxu verməsindən qorxduq. Cənazə yerə qoyulmuşdu, qarilər də onun ətrafında Quran oxumaqla məşğul idilər. Mən vəziyyəti araşdırmaq üçün cənazənin yaxınlığına getdim. Lakin xalis müşk ətrinin qoxusuna bənzər gözəl qoxudan başqa heç nə hiss etmədim. Bu gözəl qoxu onu qəbrə qoyanadək davam etdi. Belə ki, onun mübarək bədənində qətiyyən bir dəyişiklik baş vermədi”.
“Rauzatul-cənnat” əsərinin müəllifi Müdərris Təbrizi öz ustadından nəql edir: “Ustadım Seyyid Əhməd Xosrovşahi nəql edir ki, atası Seyyid Muhəmməd Xosrovşahinin cənazəsini Nəcəfə apardıqları vaxt atasına ehtiram əlaməti olaraq cənazəni qəbrə qoymaq üçün özü qəbrə daxil olur. Bu vaxt Molla Məhdi və Molla Əhməd Nəraqinin, ata və oğulun cənazələrində heç bir dəyişikliyin olmadığını görür. Zamanın ötüb keçməsinə baxmayaraq cənazələrin olduğu kimi qalması onların pak həyat tərzi və ixlaslı dinin xidmətlərinin nəticəsi kimi qiymətləndirilməlidir”.
Həyatı
Molla Əhməd Nəraqi həyatının 15 ilini (təqribən hicri 1190-dan 1205-ci ilə qədər) gənclik və yeniyetməlik dövründə atasının yanında təhsil alaraq keçirmişdir. Bu dövr onun əsas təhsil illəri sayılır. Qısa müddətdən sonra yüksək zəkası və istedadı sayəsində müəllimlik məqamına yüksəlmiş və elm mərkəzində dərs deməyə başlamışdır. Hicri 1212-ci ildə atasının müşayiəti ilə İraqa getmiş və hər ikisi Ağa Məhəmməd Baqir Vəhid Bəhbahani’nin dərslərində iştirak etmişlər. Daha sonra İrana (ehtimal ki, Kaşana) qayıtmışlar. Bir müddət sonra o, yenidən İraqa (Nəcəf və Kərbəla) getmiş, burada təhsil, dərs, tədqiqat və müəllifliklə məşğul olmuş və ixtisaslı müctəhidlik dərəcəsinə çatmışdır. Lakin atası 1209-cu hicri ilində vəfat etdikdən sonra doğma yurdu Kaşana qayıdaraq atası yerinə elm mərkəzinin idarəsini və dərs demə işini öz üzərinə götürmüşdür.
O, Fətəli şah Qacar dövründə yaşamışdır. “Qacar dövrü İran tarixinin ən maraqlı dövrlərindən biridir. Bu dövr elə bir zamandır ki, dünyanın böyük gücləri müxtəlif səbəblərdən İrana diqqət yetirirdilər və İran bütün güclərin ətrafında toplaşdığı mərkəzə çevrilmişdi.” Elə bu səbəbdən Rusiya dövləti İrana iki dəfə hücum etmişdir.
Molla Mehdi Nəraqi üçün ibadət, təbliğ və tədris məqsədilə inşa edilən Ağaböyük məscidi İslam memarlığının ən gözəl abidələrindən sayılır.
Rusiyaya qarşı ikinci müharibədə rolu
İranın Rusiya ilə ilk müharibədə məğlubiyyəti (hicri 1230 — miladi 1815-ci il) ölkənin şimal bölgələrinin itirilməsi ilə nəticələndi və rus ordusunun yerli əhaliyə qarşı ağır davranışları ilə müşayiət olundu. Bu vəziyyət dəfələrlə edilən yardım çağırışlarına səbəb olmuş və İran xalqında dərin qəzəb və intiqam hissi oyatmışdır. “Rus dövlətinin məmurlarının zülm və qeyri-insani rəftarı işğal olunmuş vilayətlərdə yaşayan xalqın nifrətinə səbəb olmuş, elə hicri 1230-cu ildən başlayaraq bu bölgələrin əhalisi narahatlıq keçirmiş və nəhayət hicri 1241-ci ildə bu vəziyyət ümumi üsyan və həyəcanla nəticələnmişdir.” “Rusiyanın zülm və vəhşilikləri müqəddəs şəhərlərdəki müsəlman alimlərini ciddi narahat və təşvişə salmışdı.” Xalqın fikirləri Rusiyaya qarşı son dərəcə aqressivləşmişdi. Xalq, ruhani təbəqə və əksər idarəçilər Rusiyaya qarşı müharibə elan olunmasını tələb edirdi.
Molla Əhməd Nəraqi Rus imperiyası ilə ikinci müharibədə cihad fətvası vermişdir və xalqın bir qismi onun rəhbərliyi ilə Fətəli şahın yanına gedərək etiraz aksiyaları keçirmişdir. Bu hadisədən əvvəl, hicri 1241-ci ilin 5 Zilhiccə günü (11 iyul 1829) “Ağa Seyid Məhəmməd Müctəhid” yüzə yaxın ruhanilərlə birlikdə Sultaniyyətə daxil olmuşdu. (Hətta Rusiya imperiyası İran hakimiyyəti ilə çoxsaylı məsləhətləşmələr və bu müharibənin nəticələri barədə xəbərdarlıq etdikdən sonra Gülüstan müqaviləsinin bəzi şərtlərinə yenidən baxmağa və bəzi ərazilərdən imtina etməyə hazır olduğunu bildirmişdi.)
Nəticədə müharibə əmri verildi və hicri 1241-ci ilin Zilhiccə ayından hicri 1242-ci ilin Məhərrəm ayının sonunadək baş verən hücum nəticəsində Gülüstan müqaviləsinə əsasən Rusiyaya verilmiş bütün ərazilər İran ordusu tərəfindən yenidən geri alındı. Lakin bu müharibənin sonu olmadı və Rus imperiyası İrana ağır bir məğlubiyyət yaşadaraq Türkmənçay müqaviləsini imzalatmağa məcbur etdi.
Vəfatı
O, Kaşan şəhərində yayılan ümumi vəba epidemiyası səbəbilə (o cümlədən Nəraq bölgəsində də) hicri təqvimi ilə 1245-ci ilin Rəbiüs-sani ayının 23-ü, bazar günü gecəsi Nəraq şəhərində vəfat etmişdir. Cənazəsi dəfn olunmazdan əvvəl Nəcəf-Əşrəfə aparılmış və orada, Həzrət Əli ibn Əbu Talibin hərəminin həyətində, atasının məzarının yanında dəfn edilmişdir.
Nəsilləri
Molla Mehdi Nəraqinin Kaşanda yaşayan kişi nəslindən olan nəvələri arasında aşağıdakı şəxsləri qeyd etmək olar:
- Ustad Həsən Nəraqi (Həsən xan Nəraqi Pur): yüksək rütbəli ədliyyə hakimi, 50 ildən çox təcrübəyə malik hüquqşünas, “Ədalət nişanı” sahibi, Miyane və Qolpayqan şəhərlərinin ədliyyə rəisi, Ali Məhkəmənin məsləhətçisi.
- Dr. Ehsan Nəraqi: tanınmış sosioloq, Ustad Həsən Nəraqinin oğlu.
- Dr. Abbas Nəraqi: şəhid Əli Nəraqinin oğlu, Kaşanın 15-ci dövr Milli Məclisdə nümayəndəsi, Vəkillər Kollegiyasının sədri.
- Ustad Məhəmməd Nəraqi: Nəraqi sənaye texnikumu, şəhid Əli Nəraqi tekstil məktəbi, Aqaböyük ibtidai məktəbi (Kaşanda) və Məhəmməd Nəraqi sənaye məktəbinin (Tehranın Şemiran bölgəsi, Mənzəriyyə) qurucusu və vəqf edən şəxs.
Qız nəslindən olan nəvələrdən:
- Hüseyn İmamı Kaşani: öz dövrünün dahi şəxsiyyətlərindən biri sayılır. Hüseyn İmamı Kaşani — Mirzə Hüsaməddin İmamı Kaşani və Rəbabə Məhdəvi Nəraqinin oğlu, Əli Nəraqinin nəvəsidir. O, günəş təqvimi ilə 1309-cu ildə elm və fəzilət ocağı olan Kaşan şəhərində dünyaya gəlmişdir. Doğma şəhərində ibtidai və orta dini təhsili almış, daha sonra Quma getmiş və orada Hüseyn Burucerdi’nin dərslərində iştirak etmişdir.
Dərslər zamanı verdiyi suallar və müdrik iradları Burucerdi’nin diqqətini çəkmiş və ona “fəzilətli tələbəm” deyə müraciət etmişdir. Burucerdidən icazə-i ictihad (müctəhidlik icazəsi) almağa nail olmuş nadir tələbələrdəndir. Daha sonra elmini artırmaq üçün Nəcəf-Əşrəfə yollanmış və orada ictihad sahibi olmasına baxmayaraq Seyid Möhsün Həkim, Seyid Məhmud Şahrudi və Seyid Əbülqasim Xui kimi məşhur alimlərin dərslərində iştirak edərək elmi əsaslarını daha da möhkəmləndirmişdir.
Bu böyük alimlərdən də ictihad icazəsi aldıqdan sonra doğma şəhəri Kaşana qayıtmış, burada dərs demə, kitab yazma, camaat namazı qıldırma və xalqı maarifləndirməklə məşğul olmuşdur. Kaşan əhalisinin bir çoxu ona təqlid edirdi (fiqh məsələlərində onun dediklərinə əməl edirdilər).
Onun dəyərli elmi əsərləri arasında aşağıdakılar yer alır:
- Fiqh əl-İmamiyyə (3 cild),
- Usul əl-İmamiyyə,
- Risalə fi məarifət əl-ə’lam (Ən bilikli müctəhidi tanımaq haqqında risalə),
- Dərasat əl-Usul (Usul elmləri üzərində tədqiqatlar).
Bu böyük dini və elmi şəxsiyyət nəhayət, günəş təqvimi ilə 1380-ci ilin son saatlarında (hicri 1423-cü ilin Məhərrəm ayının 6-sı), 71 yaşında dünyasını dəyişmiş və Kaşan və Qum şəhərlərində möhtəşəm bir təntənə ilə vida mərasimindən sonra Müqəddəs Qum şəhərində, Həzrət Fatimə Məsumənin hərəminin yaxınlığında dəfn edilmişdir.
Xüsusiyyətləri
Əksər tərcümeyi-hallar və Molla Əhməd haqqında yazılmış mətnlərdə o, aşağıdakı xüsusiyyətlərinə görə təriflənmişdir:
Elm öyrənməsi və əsərləri
Mərhum Nəraqinin əsərləri həm öz dövründə, həm də ondan sonrakı dövrlərdə alimlər tərəfindən diqqət və istinad mənbəyi olmuşdur. Məsələn, “Ürvətül-vusqa”nın müəllifi Seyyid Məhəmməd Kazım Yəzdi daim üç mühüm fiqh kitabına xüsusi diqqət göstərərdi ki, onlardan biri Müstənəd adlı əsər idi — bu da mərhum Nəraqiyə məxsusdur.
Təqva və ali əxlaqın təhsili
O, həm öz əxlaqı ilə, həm də başqalarına əxlaqi tərbiyə verməklə tanınmışdı.
İrşad və rəhbərlik
Xalqın dini maariflənməsi və düzgün yola yönləndirilməsi sahəsində ciddi fəaliyyət göstərmişdir.
Tələbələrin himayəsi və dolanışıqlarına yardım
O, tələbələrin qayğısına qalır, onların gündəlik ehtiyaclarını təmin etməyə çalışırdı.
Ailəsi
O, dörd oğlu olmuşdur:
- Mirzə Nəsrullah – miladi təqvimi ilə 1271-ci ildə vəfat etmişdir.
- Hac Molla Məhəmməd Cavad – miladi təqvimi ilə 1240-cı ildə vəfat etmişdir.
- Hac Molla Məhəmməd, ləqəbi “Əbdüssahib” və məşhur adı “Hüccətül-İslam” olmuşdur. O, bir neçə kitab yazmış və bəziləri çap olunmuşdur. Təqribən 80 yaşında, hicri 1297-ci ildə Kaşan şəhərində vəfat etmişdir.
- Nəsirəddin – onun da əsərləri olmuşdur. Məsələn, mərhum Kuleyninin “Kafi” kitabına yazdığı şərh.
İxtisas sahələri
Nəraqi çox müxtəlif sahələrdə dərin bilik və bacarığa malik idi. O, bir şiə müctəhidi, yazıçı və şair idi və İslam elmlərində — xüsusilə fiqh, üsul, hədis, rical, məntiq, əqli və nəqli elmlər, və əxlaq sahələrində mütəxəssis idi.
Amma bunlarla yanaşı, aşağıdakı sahələrdə də yüksək səviyyədə məlumatlı idi:
riyaziyyat, astronomiya, həndəsə (geometriya), fəlsəfə, dinlər tarixi, ədəbiyyat və şeir, və digər bir çox elmlər.
Fiqhi baxışları
Vilayət-i fəqih
Molla Əhməd Nəraqi özünün “Əvayət əl-əyyam” adlı kitabında vilayət-i fəqih (dini rəhbərin siyasi və ictimai rəhbərliyi) məsələsini bütün şiə fəqihləri arasında razılaşdırılmış bir prinsip kimi təqdim edir və deyir:
“Vilayət-i fəqih ümumilikdə şiələr arasında icma mövzusudur və fəqihlərdən heç biri bu məsələdə ümumilikdə mübahisə etməmişdir.”
Əsərləri
Onun əsərləri aşağıdakı iki xüsusiyyətə malikdir:
- Mövzu baxımından müxtəliflik – bu, onun geniş elmi bacarıqlarını göstərir.
- Əsərlərinin əksəriyyəti atasının əsərlərinin tamamlayıcısı və ya şərhi kimi yazılıb. Elə buna görə də bir çoxları atasının məşhurluğunu Molla Əhmədin xidmətləri ilə əlaqələndirirlər (bu məsələ 4-cü sütunda qeyd olunmuşdur).
Onun əsərlərinin dəqiq sayı məlum deyil.
- Bir əlyazma nüsxəyə əsasən, Molla Əhmədin əsərlərinin sayı hicri 1228-ci ilə (yəni “Taqədis” kitabının yazıldığı vaxta) qədər 18 cildə çatırdı.
- Bir çox tədqiqatçılar onun müxtəlif sahələrdəki əsərlərinin təqribən 23 başlıqdan ibarət olduğunu deyirlər.
- Lakin indiyə qədər 34 əsər ona mənsub sayılır və onların siyahısı aşağıda verilmişdir.
Qeyd edək ki, onun “icazənamələri” (şagirdlərinə və ya digər alimlərə verdiyi dini icazələr) bu siyahıya daxil edilməyib. Məsələn, “Risalət əl-icazat” adlı kiçik bir kitabda mərhum Nəraqinin şagirdlərinə verdiyi 20 icazə və müəllimlərinin ona verdiyi icazələr qeyd olunub — bu kitab mərhum Ağa Böyük Tehrani tərəfindən “Əz-Zəriə” əsərində ayrıca kitab kimi təqdim olunub.
Molla Əhməd Nəraqinin Əsərləri
| Mövzu | Kitabın Adı | Şərh | Çap Məlumatı Qeydlər |
| Fiqh | Vəsilat ən-Nəcat | İki risalədən ibarətdir: biri böyük, digəri kiçik — iki cilddə. Fətəli şahın istəyilə yazılmışdır. | |
| Əxlaq | Məraicul-Səadə | Fars dilində, geniş xalq kütləsi üçün yazılıb. Fətəli şah Qacarın sifarişi ilə yazılmışdır. | Atasının “Camius-Səadat” kitabının (ərəb dilində alimlər üçün yazılmışdı) tamamlayıcısıdır. |
| Fiqh | Müstənəd əş-Şiə fi Əhkəm əş-Şəriə | İstidlali fiqh sahəsində yazılmışdır. Kaşan şəhərində vəfatından 10 il əvvəl, yəni hicri 1234-cü ildə tamamlanmışdır. | Atasının “Mütəməd əş-Şiə” kitabının tamamlayıcısıdır. |
| Müxtəlif elmlər | əl-Xəzain | Fars dilində yazılmış “kəşkül” tipli əsərdir. Elmi və ədəbi mövzuları əhatə edir: Elmi sahədə: fiqh, təfsir, hədis, tarix, lüğət, astronomiya, riyaziyyat, təbabət, irfan, gizli elmlər (rəqəmlər, cəfr, kimya və s.) Ədəbi sahədə: şeirlər, qəzəllər və hekayələr. | Atasının “Müşkilat əl-ulum” kitabının tamamlayıcısıdır. |
| Müşkilat əl-ulum | Bu kitab nə atanın “Müşkilat əl-ulum” kitabıdır, nə də “əl-Xəzain”lə eynidir. | ||
| Üsul | Təcrid əl-Usul şərhi | Təkcə şərh deyil, 7 cilddə yazılmış geniş əsərdir. Bütün üsul mövzularını əhatə edir. | “Təcrid əl-Usul” atası tərəfindən yazılmışdır. |
| Üsul | Mənahic əl-Usul | — | |
| Üsul | Eyn əl-Usul | Yazdığı ilk əsərdir. | |
| Üsul | Miftah əl-Usul | — | |
| Şərh | Əsas əl-Əhkam fi Tənqiḥ ʿUməd Məsail əl-Usul bil-Əhkam | Mərhum Mühaqqiqin “Şərayiül-İslam” əsərinə şərhdir. | |
| Şərh | Mühasil əl-Heyə şərhi | Atasının “Mühasil əl-Heyə” adlı əsərinə şərhdir. | |
| Şərh | Riyaziyyata dair risalənin şərhi | Atasının yazdığı hesabla bağlı risaləyə şərhdir. | |
| Fiqh / Həcc | Mənasik əl-Həcc | ||
| Məna və mərifət | Əsrar əl-Həcc | Hicri 1331-ci ildə çap olunmuşdur. |
Molla Əhməd Nəraqinin Digər Əsərləri
| Mövzu | Kitabın Adı | Açıqlama | Qeydlər / Çap Məlumatı |
| Din müdafiəsi | Seyf əl-Ümmə və Bürhan əl-Millə | 1811-ci ildə Şiraza gələn və özünü İslamı qəbul etmiş kimi göstərən ingilis missioneri Henri Martinin (Yusuf adıyla) irəli sürdüyü iradlara cavabdır. Nəraqi bu məqsədlə Kaşandan 10 yəhudi hahamını dəvət etmiş və Tövratdan tərcümələr etmişdir. | Fars dilindədir, İranda iki dəfə çap olunmuşdur. Giriş fəsli müəllifin oğlu Molla Məhəmməd Nəraqi tərəfindən yazılıb. |
| Fiqh və cavablar | ər-Rəsail vəl-Məsail | İki cildlikdir. I cild – Fətəli şah və başqalarının verdiyi sualların cavabları. II cild – bəzi üsul məsələlərinin izahı və problemlərin həlli. | 1230-cu ildə fars dilində yazılmışdır. |
| Üsul / Fiqh | Miftah əl-Əhkam fi Usul əl-Fiqh | — | |
| Üsul əl-fiqh | Mənahic əl-Əhkam | 2 cilddir: I cild – “əlfaz” mövzuları; II cild – “şəri dəlillər”. | |
| Fiqh | Hidayət əş-Şiə | Fiqh sahəsində yazılmış risalədir. | |
| Fiqh | Təzkirət əl-Əhbab | — | Fars dilindədir. |
| Üsul / Fiqh | Əvayət əl-Əyyam min Ümməhati ədillət əl-Əhkam | 88 “əvaid” (elmi faydalı mövzular) əhatə edir. Sonuncusu hədis rəvayətçilərinin tərcümələri haqqındadır. | Haşiyələr mərhum Şeyx Ənsaridəndir. |
| Fiqh (Əhkam) | Xülasət əl-Məsail | Təharət (dəstəmaz və s.) və namaz mövzularında risalə. | |
| Fiqh (Əhkam) | Risalə-i əməliyyə | İbadətlərlə bağlıdır. | Fars dilindədir. |
| Fiqh (Əhkam) | İbadətlərə dair risalə | Görünür, bu kitab yuxarıda qeyd olunan “Risalə-i əməliyyə”dən fərqlidir. | |
| Təfsir | Təfsirə dair kitab | — | |
| Üsul / Fiqh | İctimai əmr və nəhy məsələsi | “Əmr və nəhyin eyni anda icra olunması” məsələsinə dair elmi əsər. | |
| Üsul / Fiqh | Hücciyyəti-zənnə | Zənnin (güman olunan bilginin) höccət olub-olmaması ilə bağlı üsul mövzusu. | |
| Hədis şərhi | Cəsədin (ölü bədən) çürüməsi ilə bağlı hədisin şərhi | “Yalnız torpaq çürüməz” hədisinə dair elmi izah. | |
| Qəza və şahidlik | əl-Qəza və əş-Şəhadat | Qəzavət (məhkəmə) və şahidliklə bağlı fiqhi risalə. | |
| Fiqh | Risalə fi Münəccəzat əl-Məriż | Ağır xəstələrin vəsiyyət və əməllərinin hüquqi etibarı ilə bağlıdır. | |
| Əxlaq / Dini nəsihət | Camiu əl-Məvazi | Vaaz və nəsihətlər toplusu. | |
| Şeir / Əxlaq | Taqədis | Məsnəvi şəklində yazılmış irfani və əxlaqi şeirlərdən ibarətdir. Mövlanə Cəlaləddin Ruminin “Məsnəvi”sini xatırladır. | İranda dəfələrlə çap olunmuş, hal-hazırda Həsən Nəraqi tərəfindən nəşr olunur (Amir Kabir Nəşriyyatı). |
| Şeir | Divan-i Safayi | Ləqəbi “Safayi” olub. Bu divan, “Taqədis”dən ayrı bir əsərdir. | |
| Riyaziyyat / Həndəsə | Haşiyə barə “Əl-Əkr” (Thəodosius) | I əsrdə yaşamış yunan riyaziyyatçısı Thəodosiusun “Əl-Əkr” adlı əsərinə haşiyədir. Bu əsər, Euklid və Məcisdi arasında orta səviyyəli riyazi əsər sayılır. | Bu haşiyə o kitabın farsca şərh və tamamlayıcısıdır. |
| Tib / Qida | əl-Ətʿimə vəl-Əşribə | Qidalar və içkilər barədə risalədir. | Fars dilindədir. |
· سیف الامة و برهان الملة – Xristian missioner Henri Martinin iradlarına cavab.
· مستند الشیعه فی احکام الشریعه – Fiqh üzrə əsas istidlali əsərlərindən.
· معراج السعادة – Əxlaqa dair məşhur farsdilli əsər.
· الخزائن – Elmi və ədəbi mövzulardan ibarət ensiklopedik “kəşkül”.
· طاقدیس – Məsnəvi şəklində yazılmış irfani və tərbiyəvi şeirlər.
· عوائد الایام – Üsul və fiqh mövzularını əhatə edən 88 fəslik əsər.
· الاطعمة و الاشربة – Qida və içki mövzularında tibb və fiqh baxımından risalə.
Müəlliflik Hüququ Əbədi Nur Müəssisəsinə aiddir
