Məhəmməd ibn Əli ibn Bəbəveyh Qummi (vəfatı: 381 hicri) — Əli ibn Hüseyn Bəbəveyh Qumminin oğlu, “Şeyx Səduq” adı ilə tanınan və “Rəisül-Mühəddisin” (yəni hədis alimlərinin başçısı) ləqəbi ilə məşhurlaşmış böyük şiə alimi idi. O, məsum imamların dövrünə çox yaxın bir zamanda yaşamış və Əhli-Beyt (ə) rəvayətlərini toplayaraq onları qiymətli əsərlərə çevirməklə İslam və şiə məzhəbinə nadir xidmətlər göstərmişdir.
Onun elmi əsərlərinin sayı çoxdur — təqribən 300 əsər ona nisbət verilir ki, onların bir hissəsi günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Bu əsərlər arasında “Mən la yahzuruhul-fəqih” adlı kitab xüsusilə önəmlidir və şiə hədis ədəbiyyatının dörd əsas kitabından biri sayılır.
Tam adı: Məhəmməd ibn Əli ibn Bəbəveyh Qummi (Şeyx Səduq)
Doğum yeri: Qum
Vəfat: 381 hicri
Dəfn olunduğu yer: Rey şəhəri
İbn Bəbəveyhin Həyatı (təqribən 305–381 hicri)
Onun doğum tarixi və yeri haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Amma atasının Qum və ətrafında nüfuzlu bir dini şəxsiyyət olduğu nəzərə alınsa, onun bu şəhərdə böyüməsinə şübhə yoxdur. Nəcaşi və digər müasirlərinin yazdığına görə, atası uzun müddət övladı olmadığı üçün İmam Zaman(a) məktub yazaraq dua etməsini istəmişdir. Bu duanın qəbul olması nəticəsində dünyaya gələn bu oğlana Məhəmməd adı verilmişdir. İbn Bəbəveyh özü də bu məsələ ilə fəxr edirmiş (İran və İslam Ensiklopediyası, cild 3, s. 431).
İbn Bəbəveyh uşaqlıqdan etibarən Qumda həmin şəhərin hədis alimlərindən dərs almağa başlamışdır. Bu dövrdə onun əsas müəllimləri sırasında atası, Məhəmməd ibn Həsən ibn Əhməd ibn Vəlid, Məhəmməd ibn Əli Maciluyeh və Əhməd ibn Əli ibn İbrahim Qummi kimi alimlər yer alır. Daha sonra Rey şəhərinə köçmüşdür. Bu köçün dəqiq tarixi məlum deyil (İbn Bəbəveyh, Səvabül-Əmal, s. 15, 17, 40; həmçinin əl-Xisal, s. 429).
352-ci ildə müxtəlif şəhərlərin hədis alimlərini ziyarət etmək üçün səfərə çıxmış, Nişapur, Tus, Məkkə, Mədinə və oradan da İraqa səfər etmişdir. Hər şəhərdə tanınmış hədisçiləri taparaq onlardan hədis dinləmiş və hədis rəvayət etməyə icazə almışdır. Bir müddət Kufə və Bağdadda qalmış, həm oradakı hədisçilərdən hədis dinləmiş, həm də özü hədis nəql etmişdir. Bu dövrdə ondan hədis dinləyənlər arasında Şeyx Müfid də vardır (Pakətçi, c. 3, s. 63; Vəlayəti və b., c. 1, s. 307–308).
354-cü ildə İraqdan çıxaraq bir müddət Həmədan şəhərində qalmış və sonra Reyə qayıtmışdır. 367-ci ildə bir daha Reydən ayrılmış, 368-ci ilə qədər Nişapurda qalmış, oradan da Mavəraünnəhr bölgəsinə — Sərəxs, Mərv, Mərvərrud, Bəlx, Səmərqənd, Fərqanə və digər kənd və şəhərlərə — səfər edərək hədis toplayıb yaymışdır. Sonda Reyə dönmüş və orada vəfat etmişdir (əl-Xisal, s. 198).
Düşüncələri və Fikri Yönü
İbn Bəbəveyh, Qumun qədim əxbarilik məktəbinin davamçısı idi. Bu məktəb məntiqi və fəlsəfi müzakirələrə deyil, yalnız hədislərə əsaslanaraq dini prinsipləri izah etməyi üstün tuturdu. Bu metod həm fiqh, həm də kəlam əsərlərində aydın görünür. O, ilk böyük əsəri olan “Mən la yahzuruhul-fəqih” əsərində öz fiqhi baxışlarını sənəd zəncirlərini buraxaraq birbaşa hədis mətni ilə təqdim edir. O, ümumiyyətlə şəxsi təhlildən uzaq durur, yalnız bəzən rəvayətlərin özündəki qaydalara əsaslanaraq bəzi hədisləri tənqid edir. Rəvayətlər arasında ziddiyyət olduqda özünəməxsus üsullarla bu ziddiyyətləri aradan qaldırmağa çalışırdı (Mən la yahzuruhul-fəqih, c. 1, s. 234–235; əl-İtiqadat, s. 47).
Elmi Mərtəbəsi
İbn Bəbəveyh iki əsas cəhətdən mühüm şəxsiyyətdir. Birincisi, Qeybət-i Kübra dövrünün ən mühüm şiə hədisçilərindən biri olmasıdır. O, təqribən 250 rəvayətçidən hədis nəql etmiş və 450-yə yaxın kitab və risalə yazmışdır. Əsərlərinin əsasını hədislər təşkil edir. Onun yazdığı “Mədinətül-Elm” adlı kitab, şiə hədis mənbələrinin beşincisi sayılırdı, amma günümüzə gəlib çatmayıb və bu səbəbdən dörd əsas kitabdan biri olan Mən la yahzuruhul-fəqih daha ön plana çıxıb (Şeyx Tusi, s. 157).
İkincisi, İbn Bəbəveyh, şiə inanc sistemini hədislər əsasında izah edən və bu sistemin əsaslarını formalaşdıran bir alimdir. Uzun səfərləri zamanı şiə inancını müxtəlif şəhərlərdə xalqa açıqlamış və zaman-zaman bu mövzularda kitablar yazmışdır. Bu kitabların əksəriyyəti, səfərləri zamanı həmin bölgə əhalisinin suallarına cavab olaraq yazılmışdır. O, həmin dövrdə aktiv olan Zeydi və İsmaili şiələrə qarşı İmamiyyə şiəsinin inanc sərhədlərini müəyyənləşdirməkdə mühüm rol oynamışdır. Qeybət dövründə İmamın qeybdə olmasının qəbul etdirilməsində və bu dövrdə şiələrin vəzifələrinin izahında yazdığı Kəmalüddin və Təmamün-Ni’mə adlı əsəri xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
O, həmçinin ifratçılıqla (ğuluv) mübarizə apararaq şiə imamlarının barəsindəki ifrat və yanlış düşüncələri rədd etmişdir. Bu mövqe, həmin dövrdə “müfəvvizə” adlanan bir qrupun zəifləməsinə səbəb olmuşdur. İbn Bəbəveyh, imamlar barəsində nə ifratçılığı, nə də laqeydliyi qəbul edən, orta yolu göstərmişdir. Lakin bir müddət sonra Şeyx Müfidin Bağdadda apardığı fəaliyyətlərlə şiə kəlamında mütəzili məntiqi və əqli metodlar üstünlük qazandı və İbn Bəbəveyhin rəvayət əsaslı yanaşması zəifləməyə başladı (Pakətçi, eyni mənbə, s. 64–65; Mən la yahzuruhul-fəqih, c. 1, s. 234–235).
Əsərləri
İbn Bəbəveyhin əsərləri çap olunmuş və əlyazma halında iki kateqoriyaya ayrılır. Ən mühüm əsərlərindən bəziləri bunlardır:
- Mədinətül-Elm – Şiə hədis mənbələrinin beşincisi sayılırdı. Həcmi Mən la yahzuruhul-fəqihdən də böyük idi. Safəvilər dövrünə qədər mövcud olub, sonra itib. Allamə Məclisi onu tapmaq üçün çox çalışmış, amma tapa bilməmişdir (Şeyx Tusi, s. 157).
- Mən la yahzuruhul-fəqih – Şiə hədislərinin dörd əsas kitabından biridir. Təxminən 6 min hədis ehtiva edir. İbn Bəbəveyh bu kitabı bugünkü Daşkənd yaxınlığındakı Eylaq şəhərində yazmışdır. Əsas rəvayətçinin adı verilir, lakin sənəd zəncirləri əlavə hissədə, “Məşixə” adlı bölmədə verilir.
- Üyun Əxbari’r-Rza – İmam Rzanın (ə) həyatı və hədislərinə dair əsər. Deyləmi vəziri Sahib ibn Əbadın istəyi ilə yazılıb.
- Məani’l-Əxbər – Quran ayələri və hədislərdəki çətin ifadələrin izahını verən hədisləri toplayıb.
- Əmali – Onun dərslərinin və söhbətlərinin tələbələri tərəfindən yazıya alınmış məcmuəsidir.
- Ələlüş-Şərai – Dini hökmlərin səbəblərinə dair hədisləri ehtiva edir.
- Kəmalüddin və Təmamün-Ni’mə – İmam Zaman və qeybət mövzusunda yazılmış əsas əsərlərindən biridir. Müəllif kitabın müqəddiməsində bildirir ki, bu əsəri yazmaq İmam Zamanın göstərişi ilə olmuşdur
Tərcümeyi-hal
İmam Zamanın duası ilə doğuluş:
Şeyx Tusi, Şeyx Səduqun doğuluşuna dair belə nəql edir: Əli ibn Hüseyn Bəbəveyh, əmisi qızı ilə evli idi, lakin bu evlilikdən övladı olmurdu. O, bir məktubla Şeyx Əbülqasım Hüseyn ibn Ruhdan xahiş etdi ki, İmam Zamanın (ə.c.) hüzurunda onun üçün dua etməsini rica etsin ki, Allah ona saleh və fəqih bir övlad nəsib etsin. Bir müddət sonra İmamdan belə bir cavab gəldi: “Bu həyat yoldaşından övladın olmayacaq, amma tezliklə sənə Deyləmli bir cariyə qismət olacaq və ondan iki fəqih oğlun olacaq.”[1]
Şeyx Səduq özünün İmam Zamanın (ə.c.) duası ilə dünyaya gəlməsini “Kəmalüddin və Təmamün-Ni’mə” kitabında bir hədis şəklində belə nəql edir: Məhəmməd ibn Əli Əsvəd deyir: Əli ibn Hüseyn ibn Musa ibn Bəbəveyh (Şeyx Səduqun atası), Məhəmməd ibn Osmanın vəfatından sonra məndən xahiş etdi ki, Əbülqasım Növbəxtidən istəyim ki, bizim mövlamız Sahibəz-Zaman (ə) onun üçün dua etsin ki, Allah ona bir oğul nəsib etsin. Mən bu istəyini ona çatdırdım və üç gün sonra cavab gəldi ki, Əli ibn Hüseyn üçün dua edildi və Allah ona bərəkətli bir oğul verəcək ki, ondan sonra da övladlar olacaq.[2]
Şeyx Səduq bu hədisi nəql etdikdən sonra əlavə edir: Çox vaxt Məhəmməd ibn Əli Əsvəd (r.ə.) məni müəllimim Məhəmməd ibn Əhməd ibn Həsən ibn Vəlidin dərs məclisinə gedən zaman görərdi və elmi kitablara və onların əzbərlənməsinə olan marağımı müşahidə edərdi. O, mənə deyərdi: “Səndə bu elmə və təhsilə maraq təəccüblü deyil, çünki sən İmamın duası ilə dünyaya gəlmisən.”
Şeyx Səduqun atası — Əli ibn Hüseyn ibn Bəbəveyh Qummi — dövrünün ən tanınmış alimlərindən və böyük fəqihlərindən biri idi. O dövrdə Qum şəhərində bir çox alim və hədisçi yaşasa da, hidayət və fətva rəhbərliyi bu ibadət və zöhd sahibi, kəramət sahibi alimin üzərinə düşürdü. O, Qum bazarında kiçik bir dükan sahibi idi və ticarət yolu ilə, təvazökarlıq və təqva içində dolanırdı. Günün müəyyən saatlarında da evində dərs deyir, dini məsələləri təbliğ edir və rəvayətləri nəql edirdi.[3]
Hüseyn ibn Ruh, Məhəmməd ibn Osmanın vəfatından sonra hicri 305-ci ildə İmam Zamanın (ə) naibi oldu və Şeyx Səduqun atası da oğul övladı olacağı müjdəsini onun vasitəsilə aldı. Buna görə də, Şeyx Səduqun doğumu şübhəsiz bu tarixdən sonra baş vermişdir.
Rey şəhərində məskunlaşması:
Şeyx Səduq Qumda dünyaya gəlmiş və orada böyümüş, şəhərin tanınmış müəllimlərindən elm öyrənmişdir. Daha sonra Büveyhoğulları əmirlərindən olan Rüknəddövlə Deyləminin dövründə Qumdan Rey şəhərinə köçmüşdür. Bəzi mənbələrə görə bu köçün səbəbi Rey əhalisinin istəyi olub, digər mənbələrdə isə Rüknəddövlənin şəxsən dəvət etdiyi qeyd olunur.
Tarixi məlumatlardan belə nəticə çıxarmaq olar ki, Şeyx Səduqun elmi və mənəvi nüfuzu ölkənin digər bölgələrinə yayıldıqdan sonra, elmi müzakirə və alimlərarası debatları təşviq edən, savadlı və alimsevər olan Büveyhi əmiri Rüknəddövlə, onu Reyə dəvət etmişdir. Rey şəhərində sünni əhali Quma nisbətən daha çox idi və şiə əhalisi bu səbəbdən dini məsələlərdə çətinliklərlə üzləşirdi. Şeyx Səduqun Reyə gəlişi ilə xalq ondan şəhərdə qalmasını rica etdi və bu məsələ Rüknəddövlənin də diqqətini çəkdi. Şeyx Səduq bu istəyin bir dini vəzifə olduğunu görərək qəbul etdi.[4]
Şeyx Səduqun səfərləri:
Şeyx Səduq, məsum imamların hədislərini toplamaq üçün çoxsaylı səfərlərə çıxan alimlərdən biri idi. Bu səfərlər zamanı böyük alimlərdən faydalanmış, özü də dərs və müzakirələrdə iştirak etmişdir. O, bir çox əsərlərini də bu səfərlər zamanı yazmışdır. Bu səfərlər arasında Buxara, Nişapur, Tus, İsfahan və Bağdad şəhərlərinə etdiyi səfərlər xüsusilə qeyd olunur.[5]
Müəllimləri
Şeyx Səduq elmi fayda götürdüyü alimlər yalnız müəyyən bir coğrafi bölgədə yaşamırdılar. Onlar dövrün siyasi və mədəni şərtlərinə görə İslam dünyasının müxtəlif şəhərlərində məskunlaşmışdılar.[6] Bu səbəbdən onun müəllimlərini tam saymaq mümkün deyil. Lakin bəzi alimlərin bildirdiyinə görə, onun 252 müəllimi olmuşdur.[7] Bundan əlavə, Şeyx Səduq daha 70 alimdən də hədis nəql etmişdir.[8][9]
Şeyx Səduqun böyük müəllimlərindən bəziləri bunlardır:
- Atası: Əli ibn Hüseyn ibn Bəbəveyh Qummi
- Məhəmməd ibn Həsən ibn Əhməd ibn Vəlid
- Həmzə ibn Məhəmməd ibn Əhməd ibn Cəfər ibn Məhəmməd ibn Zeyd ibn Əli (ə)
- Əbülhəsən Məhəmməd ibn Qasım
- Əbüməhəmməd Qasım ibn Məhəmməd İstəraabadi
- Əbüməhəmməd Əbdus ibn Əli ibn Abbas Gurgani
- Məhəmməd ibn Əli İstəraabadi[10]
Şagirdləri
Şeyx Səduqun tanınmış tələbələrindən bəziləri bunlardır:
- Şeyx Müfid
- Qardaşı: Hüseyn ibn Əli ibn Bəbəveyh Qummi
- Harun ibn Musa Tələkəbri
- Hüseyn ibn Məhəmməd Qummi (Tarix-i Qum kitabının müəllifi)
- Əli ibn Əhməd ibn Abbas Nəcəşi (Şeyx Nəcəşinin atası)
- Əllamə Seyyid Mürtəza (əl-Murtəza, Əlmülhuda)
- Seyyid Əbülbərakət Əli ibn Hüseyn Cözi Hüseyni Hilli[11]
Əsərləri və Təsnifləri
Şeyx Səduqa təqribən 300 elmi əsər nisbət verilir. Onların bir çoxu bu gün bizə çatmayıb.[12] Əsas əsərlərindən bəziləri bunlardır:
- “Mən la yahzuruhul-fəqih” – Şeyx Səduqun ən tanınmış və ən böyük əsəri sayılır. Dəfələrlə çap olunmuş və onlarla böyük fəqih tərəfindən şərh, tərcümə və haşiyə yazılmışdır. Bu kitabı hicri 372-ci ildə “Eyləq” kəndində (Bəlx yaxınlığında) yazmışdır. Şiə fiqhin dörd əsas qaynağından biridir və şəriət hökmlərinin mühüm istinad mənbəyidir.[13]
- Kəmalüddin və Təmamün-Ni’mə
- Tövhid
- əl-Xisal
- Məani’l-Əxbər
- Ələlüş-Şərai
- Üyun Əxbari’r-Rza (ə)
- Əl-Əmalı
- Səvabül-Ə’mal və İqabül-Ə’mal
- Sifətuş-Şiə
- əl-Məvaid
- Fəzailül-Əşhurüs-Sələsə (Üç Müqəddəs Ayın Fəzilətləri)
- Fəzailuş-Şiə
- Müsadaqatul-İxvan
- əl-Hidayə
- əl-Muqni fi’l-Fiqh
- Mədinətül-İlm[14]
Alimlərin nəzəri
Şeyx Tusi, Şeyx Səduqu belə tanıtdırır:
“O, uca dərəcəli bir alim və hədislərin hifzində qüdrətli bir şəxs idi. Rical elmində yetkin idi və hədis silsiləsində yüksək tənqidçi sayılırdı. Qumda heç kim onun qədər hədisləri əzbərləməz və geniş elmə malik olmazdı. Təqribən üç yüz əsər yazıb.”
Rical alimi Nəcəşi isə belə yazır:
“Əbucəfər (Şeyx Səduq) Reydə məskunlaşmışdı, fiqhi bilən və Xorasan bölgəsində şiənin aparıcı simalarından idi. O, Bağdada da getmiş və orada gənc yaşda olmasına baxmayaraq, bütün böyük alimlər ondan hədis dinləmişdilər.”
Əllamə Bəhrani deyir: “Alimlərimizdən bir qrupu – o cümlədən Əllamə (Hilli) “Muxtəlif” əsərində, Şəhid “Şərh-i İrşad”da və Seyyid Mühaqqiq Damad – Şeyx Səduqun mürsəl (zəncir olmayan) rəvayətlərini səhih sayır və onlara əməl edirlər. Necə ki, İbn Əbi Umeyrin mürsəl rəvayətləri qəbul olunur, Səduqun da rəvayətləri eyni şəkildə qəbul olunmuşdur.”
Müəlliflik Hüququ Əbədi Nur Saytına aiddir
