Ayətullah Cavad Amoli

Ayətullah Şeyx Əbdullah Cavad Amoli 1312 hicri-şəmsi ilində Amol məntəqəsində ruhani bir ailədə dünyaya göz açmışdır. Atası höccətul-İslam vəl–muslimin Mirzə Əbul–Həsən Cavad Amoli öz zamanında Amolun məşhur ruhani və alimlərindən biri olmuşdur.

Abdullah Cavadı Amuli (1312-ci il Ordubehişt ayının 15-də, Mazandaran vilayətində anadan olub) fiqh alimidir, filosof, arif, Quran təfsirçisi, “Müəllimlər Cəmiyyəti”nin üzvü və şiə mərcəyi-təqlidlərindən biridir. O, Konstitusiya Ekspertlər Məclisinin, Müəllimlər Cəmiyyətinin, Rəhbərlik Xəbərlər Məclisinin və Ədliyyə Yüksək Şurasının üzvü olmuş və uzun illər Qum şəhərində cümə namazının müvəqqəti imamı olmuşdur.

O, İranda bankçılıq sisteminin ən böyük tənqidçilərindən biri kimi tanınır. Onun sözlərinə görə, Cin surəsinin 15-ci ayəsinə əsasən, mənimsəmə (yəni dövlət malını mənimsəyən şəxs) etdiyi zülm nəticəsində cəhənnəm oduna çevrilir.

Həyatı

O, 1312-ci (miladi 1933-cü) ildə Amul şəhərində dünyaya gəlib. Atası Əbülhəsən Vaezi Cavadı Amuli Amulun alimlərindən idi.

Təhsili

Cavadı Amuli ibtidai məktəbin altı ilini bitirdikdən sonra, 1325-ci ildə Amul Hövzəsində dini təhsilə başladı. Orada ədəbiyyat, “Şərh Lümə”, “Qanunlar”, “Şərayi”, Şeyx Sədduqun “Əmali”si və digər səviyyə kitablarını Əbülqasım Fərsiyu, Məhəmməd Qureyi, Əzizullah Təbrizi, Ağa Ziya Amuli, Əhməd Etimadi, Əbülqasım Rəcəyi, Şəban Nuri və atası Mirzə Əbülhəsən Cavadidən öyrəndi. Sonra qısa müddət Məşhəd Hövzəsinə getdi, lakin orada qalmaq istəmədi.

1329-cu ildə Tehrana köçdü və Məhəmmədtəqi Amulinin rəhbərliyi ilə Mərvi Mədrəsəsində təhsilini davam etdirdi. Orada “Rəsail” və “Məkasib” kitablarını İsmayıl Caploqi, Seyid Abbas Fəşaraki və Məhəmmədrza Mühəqqiqdən öyrəndi. Həmçinin “Heyət”, “İşarat”ın təbiət elmləri hissələri, “Əsfar”ın bəzi bölmələri və Əllamə Şəarani tərəfindən tədris edilən “Məntiqi Şərh”dən faydalandı. Quran təfsiri, “İşarat”ın ilahiyyat və irfan hissələri, “Əsfar”ın “nəfs” bölməsi Məhdii İlahi Qümşəidən, “Füsusül-Hikəm”in şərhi isə Fazil Tunidən aldı. Fiqh və üsul dərslərini isə Məhəmmədtəqi Amulidən öyrəndi.

1334-cü ildə Məhəmmədtəqi Amulinin təşviqi ilə Qum Hövzəsinə getdi. Orada bir müddət Seyid Hüseyn Təbatəbai Bürucerdinin fiqh dərsində iştirak etdi, on iki ildən artıq Seyid Məhəmməd Mühəqqiq Dəmaddan və yeddi il Seyid Ruhullah Xomeyninin üsul dərslərində iştirak etdi. O, həmçinin beş il Mirzə Haşim Amulinin dərslərində iştirak etmişdir. Quma gəldiyi ilk gündən Quran təfsiri və fəlsəfə alimi Seyid Məhəmmədhüseyn Təbatəbai ilə əlaqə qurdu və bu əlaqə onun vəfatına qədər davam etdi. Ondan aldığı dərslər bunlardır: “Əsfar”ın nəfs və məad bölmələri, “Əsfar”ın fiqh dərsi, “Şəfa”nın ilahiyyat və bürhan bölmələri, “Təhmidül-Qavaidi”, hədis elmi, Quran təfsiri, Hafizin şeirlərinin şərhi, Şərq və Qərb fəlsəfələrinin müqayisəsi və materialist fəlsəfələrin tənqidi.

Fəaliyyətləri və dərs deməsi

Təhsilini başa vurduqdan sonra, Abdullah Cavadı Amulinin fəaliyyəti ilahi elmlərin tədrisi və yayılmasına yönəldi. O, müxtəlif səviyyələrdə və dövrlərdə aşağıdakı dərsləri tədris etmişdir: “Şərh İşarat”, “Şərh Təcrid”, “Şərh Məzumə”, “Şəvahid ər-Rububiyyə”, “Ət-Təhsil”, “Şəfa”, tam “Əsfar” kursu, “Təhmid əl-Qavaid”, “Şərh Füsuus əl-Hikəm”, “Misbah əl-Əns”, xaric fiqh dərsləri, Qurani-Kərimin mövzuya görə təfsiri və tərtibli təfsiri. Hal-hazırda da Quran təfsiri, xaric fiqh və xaric Əsfar dərsləri davam edir.

O, 1372-ci (1993-cü) ildə “İslami elmlərin müxtəlif sahələrində tədqiqat aparmaq və İslamla bağlı mövcud şübhələrə cavab vermək məqsədilə” Əsra Tədqiqat və Nəşriyyat İnstitutunu təsis etdi. İran UNESCO Milli Komissiyası ona Farabi Festivalının abidə və məktubu ilə elmi xidmətlərinə görə təşəkkür etdi. Həmçinin, Böyük İslam filosofu İbn Sinanın adını daşıyan elmi və mədəni qurum, “Hikmət” Beynəlxalq Festivalında ona “Hikmət nişanı” təqdim etdi. Bu mükafata layiq görülən digər şəxslər arasında Səid Hüseyn Nasr, Miklos Marot, Əliəkbər Vilayəti və Seyid Hadi Xosrovşahi də olmuşdur.

Görüşlər

Son illərdə İran İslam Respublikasında Cavadı Amuli ilə aşağıdakı şəxslər görüşmüşdür: fransız filosofu və nəzəriyyəçi Bruno Latour, ABŞ Hartford Universiteti tələbələri, Monstr Universitetinin rektoru, Tobagolu filosof İmran Nəzər Hüseyn, Avstraliyanın baş müftisi şeyx Hilali, Rumıniyanın sabiq prezidenti Emil Konstantinesku, Vatikanın Ziyarət və Turizm Təşkilatının rəhbəri Andre Atta, Hamburq İslam Mərkəzinin müəllim və üzvləri, Virciniya Universitetinin professoru Əbdüləziz Saçadina, Finlandiyanın sabiq prezidenti Martti Ahtisaari, Cenevrə Universitetinin professor və müəllimləri, Duisburg Universitetinin müəllim və tələbələri, və Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinin sabiq müavini Kristian Müller.

Baxışları və mövqeləri

Dini baxışları

Cavadı Amulinin fikrincə, ağıl dinə qarşı deyil, əksinə, dinin işığını yandıran bir vasitədir. O bildirir ki, ağıl vasitəsilə dini etiqadi, əxlaqi, fiqhi və hüquqi məsələlər daha dərindən başa düşülə bilər.

“Mən cümə namazlarında iştirakdan və onun qılınmasından üzr istəyirəm. Əgər cümə imamları öz məsuliyyətlərini yerinə yetirə bilmirlərsə, Allah qarşısında məsuliyyət daşıyacaqlar. Allah buyurub ki, xalq problem yaşasa, namaza sığınsın. Xalqın yüzlərlə problemi var və bu problemləri cümə imamı səsləndirməlidir. Əgər bu problemlər səsləndikdən sonra həll olunursa, deməli yaxşı ifadə edilmişdir, əks halda imam mövzunu düzgün çatdıra bilməmişdir.”

İslam təbabətinə qarşı tənqid

1398-ci il, Dey ayının 11-də (1 yanvar 2020), İslam təbabəti və onun müdafiəçilərindən Abbas Təbriziyana qarşı çıxışı yayıldı. O dedi:

“Nə təbabəti? Bir neçə təsdiqlənməmiş rəvayətlərlə hansısa tibbi sistem qurmaq olar? Bu rəvayətlərin 95%-i zəifdir.”

Ruhanilərə qarşı sərt tənqid

“Etimadonline” saytına görə, alim Məhəmmədrza Qureyyan bildirib ki, Cavadı Amuli bir qapalı görüşdə ruhanilərə belə deyib:

“Zamanın elmi və fəlsəfi axınlarını bilməlisiniz. Qərb və Şərq fəlsəfəsi ilə tanış olun. Kant, Haydeger və Dekart oxuyun. Siz nə dünya mədəniyyətindən, nə də ingilis, fransız, alman, yapon dillərindən xəbərdarsınız. Belə olan halda siz imam Zaman üçün hansı faydanız var? Təbliğ üçün lazım olan alətləri bilmirsinizsə, necə əsgər ola bilərsiniz?”

Ayətullah Cavad Amolinin həyatı şirin və maraqlı hadisələrlə zəngindir. Bu maraqlı hadisələrdən biri də onun dünyaya gəlişi ilə əlaqədardır. Yaxşı olar ki, bu hadisəni ustadın öz dilindən eşidək: “Bizim ailəmizə nəzir etmişdilər ki, əgər sağlam dünyaya gəlib sağ qalsam imam Rzanın (ə) ziyarətinə müşərrəf olum. Belə ki, atamın övladlarının çoxu dünyaya gəldikdən sonra ölürdülər. qohumlaımızdan biri yuxuda böyük şəxsiyyətlərdən birinin atamın əlinə əsa verdiyini görüb yuxunu belə yozur ki, bundan sonra Allah atama əlinin əsası olacaq bir oğlan uşağı əta edəcək və bu uşaq sağ qalacaq. Yadımdadır yeddi yaşına qədər hamı məni “nəzirli” kimi tanıyırdı.  O günlərdə Xorasana səfər asan iş deyildi. Yeddi yaşına çatanda atam, anam və bəzi yaxınlarımız ilə birlikdə müqəddəs Məşhəd şəhərinə müşərrəf oldum. O zamanadək çalışırdılar saçımı az qırxsınlar. Uzun saçlarım var idi. Valideynlərim saçlarımı qırxıb ağırlığı qədər gümüşü imam Rzanın (ə) hərəminə təqdim etdilər”.

Ayətullah Cavad Amoli ibtidai təhsilin Amolda başa vurduqdan sonra atasının elmi hövzəyə daxil olmaq haqqında təklifini qəbul edir. Hövzə elmlərinin müqəddiməsini, yəni nəhv, sərf, məntiq, üsul və s. müqəddimə xüsusiyyəti daşıyan elmləri Amol ustadlarının yanında, bəzi dərsləri isə atasından öyrənir. Daha sonra müxtəlif yerlərdə böyük ustadların dərslərindən bəhrələnir.

O, təhsilini Tehran elmi hövzəsi və Mərvi mədrəsəsində davam etdirir. Oradad Ayətullah Şeyx Muhəmməd Təqi Amoli, Əbulhəsən Şərani, Mirzə Məhdi Muhyiddin İlahi Qomşei, Huseyn Fazil Tuni və digər böyük ustadlardan fiqh, üsul, məqul, heyət və irfan elmlərini öyrənir.

Tehran elmlər hövzəsindəki beş illik təhsildən sonra böyük Qum elmi hövzəsinə gedir və orada Ayətullah Brucerdi, Ruhullah Xomeyni, Seyyid Muhəmməd Huseyn Təbatəbai, Muhəqqiq Damad, Mirza Haşim Amolinin dərslərindən bəhrələnib elmi səviyyəsini daha da artıraraq fiqh, üsul, fəlsəfə, kəlam, irfan və Quran təfsiri kimi İslam elmlərində ali dərəcələrə nail olur.

Onun İslam elmlərinin müxtəlif sahələri ilə bağlı dəyərli əsərlərindən aşağıdakıların adını çəkmək olar:

“Namazın sirri”,

“Əl-həmasə vəl-İrfan”,

“Təsnim” (“Quranın tərtibi təfsiri”),

“Quranın mövzui təfsiri”,

“İbadətlərin hikməti”,

“Nəhcul-bəlağədə nəzəri və əməli hikmət”,

“Rəhiqe Məxtum”,

“Cəlal və camal aynasında qadın”,

“Mərifət aynasında şəriət”,

“Mutəal hikmətin şərhi, dörd səfər”,

“Xilqətin sirri”,

“Vilayete ələvi” və s.

Əsərləri və Təsnifatları

Üsul Fiqh

• Üsulul-fiqh
• Təhrirul-Usul

Qurani-Kərimin Təsviri (Təfsir)

• Təfsiri-Tərtibi
  Cavadı Amuli “Təfsir Təsnim” adlı Quran təfsirinin müəllifidir ki, İslam dünyasının ən böyük təfsirlərindən biri hesab olunur və 80 cilddə nəşr olunmuşdur.

Mövzulu Təfsir

• Quranın Quranda tanıdılması
• Quran baxımından tövhid
• Quran baxımından vəhy və peyğəmbərlik
• Quran baxımından axirət (2 cild)
• Peyğəmbərlərin Quran baxımından həyat yolu (2 cild)
• Həzrət Məhəmmədin (s) Quran baxımından həyat yolu (2 cild)
• Quranda əxlaqın əsasları
• Quranda əxlaq mərhələləri
• Quranda fitrət (təbiət)
• Quranda məarifşünaslıq
• Quranda insanın zahiri və batini
• Quranda insanın həqiqi həyatı
• Quranda hidayət
• Quranda cəmiyyət
• Quranda peyğəmbərlərin tövhidi ədəb qaydaları
• İnsan tərəfindən Qurana təfsir
• Əhli-beyt və irfan

İrfani və Əxlaqi Əsərlər

• “Ədəb-i Fənayi Muqərrəban” (Ziyarət Camiə Kəbirənin şərhi, 12 cild)
• Həmasə və irfan
• İmam Mehdinin mövcudluğu və vəd olunmuşluğu (vilayətsəl irfan baxımından)
• Ayət-i Tathir ayəsində vilayətin təcəllisi
• Əli hikməti (Hikmət-i Ələvi)
• Nəchül-bəlağədə nəzəri və əməli hikmət
• Vilayətsəl irfanda həmasə və irfan
• İmam Əlinin irfani həyatı
• Nəchül-bəlağədə dünyanı tanımaq və dünyaya aludəlik
• Hüseyni qiyamın kölgəsində ağılın inkişafı
• Vilayətin ətiri
• Qədir səhnəsində vilayətin zühuru
• Yaradılışın xülasəsi
• Vilayət bayramı
• Əli (ə) Allahın gözəl adlarının təcəllası
• İmam Əlinin (ə) sözlərində Quran
• Kərbəla çeşməsi
• Eşqin xəzinəsi
• Əhli-Beyt matəmləri
• Düşüncə nəfəsi
• Nəchül-bəlağədə cəmiyyətlərin birliyi
• Quranda vilayət
• Ələvi vilayəti
• “Səluni qablə ən təfqiduni” – Nəchül-bəlağənin təfsiridir.

Fəlsəfə

• Rəhiq Məxtum (Hikmət-i Mütəaliyyənin şərhi, 36 cildə qədər nəşr olunub)
• Sədrə fəlsəfəsi
• İnsan hüquqlarının fəlsəfəsi
• Allahın varlığının sübutuna dair bürhanların izahı
• İmam Rza (ə) və ilahi fəlsəfə
• Ziyarət fəlsəfəsi
• İslamda haqq və vəzifə
• Dini tanıma strukturu daxilində ağılın yeri
• Şəmsul-vəhy Təbrizi (Allamə Təbatəbainin elmi yolu)

Kəlam (Yeni və Köhnə)

• Dinin insanlardan gözləntisi
• Din və dünya münasibəti (sekulyarizm tənqidi)
• Dinşünaslıq
• Mərifət aynasında şəriət
• Ənənəvi kəlam
• Vəliyyi-fəqihlik (fəqihlik və ədalət vilayəti)

Fiqh

• Tövsiyyə məsələləri və istiftaatlar
• Xüms kitabı
• İstiftaatlar
• Həcc kitabı (4 cild)
• Vəhy və nübuvvət

Sosial hüquqlar

• Suruş-i Hidayət (5 cild)
• Sərçəşmeyi-əndişə (6 cild)
• İmam Xomeyninin möhkəm təməli
• Nəsim-i əndişə (2 cild)
• İslam və ətraf mühit
• Fikrin mənbəyi

Məarif və Mədəniyyət

• Həccin şərabı
• Həccin şərabından bir qurtum
• Namazın sirləri
• İmam Rzanın baxışında Quran
• İbadətlərin hikməti
• Gözəllik və cəlal aynasında qadın
• Quranın təhrifdən uzaqlığı
• Nəchül-bəlağədə nəzəri və əməli hikmət

İrfani əsərlər

• Rübubi tövhid
• İbadət tövhidi
• İslamda qadın
• Ayn-un-Nazax (İbn Tərkənin “Təmhidül-qavaid” əsərinin şərhi)

Hədis

• Məfatihul-həyat – Hədis və davranış əxlaqı sahəsində mühüm bir əsər

Şagirdləri

Əhməd Abidi (fəlsəfə dərslərində), Məhəmmədhədi Mühəndisi, Məhəmməd Deşti (Əsfar dərslərində), Seyyid Məhəmməd Qürəvi (irfan və Quran təfsiri), Əbdülhüseyn Xosrupənah (Quran təfsiri, fəlsəfə və irfan), Möhsün Qümi (fəlsəfə və nəzəri irfan), Sadiq Laricani (fəlsəfə) və Mehdi Hadəvi Təhrani (ədəbiyyat və məntiq dərslərində) onun tanınmış şagirdlərindəndir.

Müəlliflik Hüququ Əbədi Nur Müəssisəsinə aiddir