Qurtubi təfsiri, VII əsrə aid geniş və fıqhi yönümlü bir təfsirdir. Müəllifi Əbu Abdullah Məhəmməd bin Əhməd Ənsari Qurtubi, Məliki məzhəbindən olan təfsirçi və fıqıh, həmçinin dərindən məlumata malik sufi alimi və faydalı əsərlərin sahibidir.
Kitab, tərtib tərzi, içindəki rəylər və sözlər, həmçinin lüğət, ədəb, fiqh və kələm elminə verdiyi önəm baxımından ən yaxşı təfsirlərdən biri sayılır. Təfsirin əsas hissəsi fıqhi hökm və məzhəb fərqlərinin izahına həsr olunub. Buna baxmayaraq, Qurtubi ayələrin digər tərəflərini də diqqətdən qaçırmayıb və kələm, əxlaq, ədəb, tarix və ictimai məsələlərə də toxunmuşdur.
Müəllifin qısa tanıdılması
“Qurtubi təfsiri”nin əsas adı əl-Cami li-Əhkamil-Qur’an vəl-Mubəyyin limə tədammənəhu min əs-Sunnə və Ayil-Furqan [1] olub, müəllifi Əndəluslu Qurtubalardan olan Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Əhməd ibn Əbu Bəkr Ənsari Xəzrəci Qurtubidir. O, hicri 671-ci (miladi 1273) ildə vəfat etmişdir. O, arif alimlərdən olmuş və bir sıra faydalı əsərlər yazmışdır. Bu təfsiri də onun əsas əsərlərindən biridir və yazılış üslubu, müxtəlif rəyləri əhatə etməsi, dil və ədəbiyyat, fiqh və kəlam məsələlərinə diqqət yetirməsi baxımından ən yaxşı təfsirlərdən biri sayılır. Bununla belə, bəzi alimlər, o cümlədən Zəhəbi, kitabın adının təsiri ilə bu əsəri fiqhi təfsirlərdən hesab ediblər.
Kitabın qısa təqdimatı
Müəllif təfsirini belə təsvir edir: “Bu kitabda təfsirdən, dilçilik və i‘rabdan (qrammatik təhlil), qiraətlərdən, münkir sözlərə cavablardan, ayələrin mənalarından və keçmiş alimlərin sözlərinə iradlardan bəhs edən qısa bir şərh təqdim etmək qərarına gəldim.”
Qurtubi digər ümumi təfsir üslubunu izləyərək əvvəlcə ayəni qeyd edir, sonra onunla bağlı müxtəlif məsələləri açıqlayır. Ayələrin hər birini izah edir, çətin nöqtələri aydınlaşdırır, bəzən səbəbi-nüzul (nazil olma səbəbi)ni qeyd edir, müxtəlif qiraətləri, sözlərin mənalarını və i‘rabını verir. Ehtiyac olduqda isə əvvəlki və çağdaşı müfəssirlərin və alimlərin fikirlərini də nəql edir.
Bu təfsir faydalı, maraqlı və orta yolu tutan bir təfsirdir. Oxucunu digər təfsirlərə müraciət etməkdən əksər hallarda ehtiyacsız edir. Qurtubi təfsirinə çox əhatəli bir müqəddimə yazmışdır ki, bu da 20 fəsildən ibarətdir və oxucular üçün (təfsirə keçməzdən əvvəl) çox faydalıdır.
O, israiliyyatların (yəhudi mənbələrindən gələn rəvayətlər) qeydindən mümkün qədər çəkinmiş və bu məsələdə İbn Atiyyənin əl-Muhərrər əl-Vəciz təfsirində tutduğu yolu izləmişdir. Hər ikisi bu məsələdə müəyyən qədər müvəffəqiyyət əldə etmişlər.
Bu təfsirin əsas hissəsi fiqhi hökmlərə və fiqhi məzhəblər arasındakı ixtilaflara həsr olunmuşdur. Bununla belə, Qurtubi ayələrin digər aspektlərini də gözdən qaçırmamış, kəlam, əxlaq, ədəbiyyat, tarix və cəmiyyətlə bağlı məsələlərə də yer vermişdir.
Təfsir metodu
Qurtubi kitabının xütbəsində təfsir metodunu və digər müfəssirlərin yollarını izah edir. Geniş bir müqəddimədə isə Quran tilavətinin ədəbi, i‘rab və öyrədilməsi, Quran oxumağın savabı, rəy ilə təfsir və onun xüsusiyyətləri, Quranın möcüzə olması və təhrif olunmaması kimi mövzulara toxunur. [2]
O, təfsirinin girişində Əbu Bəkr Məhəmməd ibn Qasım Ənbərinin (vəfatı: hicri 328) ər-Rəddu ələ mən xaləfə Mushəfə Usman adlı itmiş risaləsindən bəzi hissələri də daxil etmişdir. [3][4]
Qurtubi bəzi ayələrin təfsirini mövzulara ayıraraq verir. Məsələn, Fatihə surəsinin təfsirini dörd bölmədə təqdim edir. [5]
Bəzən isə ayələri ayrıca məsələlər şəklində izah edir. Məsələn, Əraf surəsinin üçüncü ayəsini iki məsələdə şərh etmişdir. [6]
Bəzən də ayələri heç bir başlıq və ya məsələ başlığı olmadan izah edir. Məsələn, Rəhman surəsinin 54-cü ayəsi. [7]
Təfsirin xüsusiyyətləri
Qurtubinin təfsirinin əsas xüsusiyyətlərindən biri – özü də bunu təfsirinin müqəddiməsində qeyd edir – gətirdiyi rəyləri və fikirləri söyləyənin adı və qaynağı ilə birlikdə nəql etməsidir. [8] Bununla belə, bəzən söyləyənin adını və qaynağını qeyd etmir. [9][10][11]
Qurtubi ən çox İbn Atiyyə Əndəlusidən söz nəql etmişdir. Bəzən onun sözlərini adı ilə birlikdə, bəzən adı olmadan nəql edir, bəzən isə sözlərini özünə aid edir və ya rədd edir. [12][13][14]
O həmçinin Təbrinin təfsiri, Kiyaharrasin Əhkamul-Quran, İbn Ərəbiyə aid Əhkamul-Quran, Əbu Cəfər Nəhhəsin İrabül-Quran və Məaniyül-Quran əsərləri, altı səhih hədis kitabı, Əhməd ibn Ammar Məhdəvinin ət-Təfsil əl-Cami li Ulum əl-Tənzil, Zəməxşərinin əl-Kəşşaf və başqa bir neçə kitabdan istifadə etmişdir. [15][16][17][18]
Qurtubi sözlərin mənşəyi, qrammatikası və müxtəlif qiraətləri izah etmək üçün ayrıca bölmələr ayırmışdır. Fiqhi hökmləri izah edərkən də sözlərin mənşəyinə və qrammatik təhlilə müraciət etmiş, çoxsaylı şe‘r nümunələri də gətirmişdir. [19][20]
Bu təfsirdə bəzi ayələr digər ayələrin köməyi ilə təfsir edilmişdir. [21][22][23][24]
Bununla belə, təfsirdə israiliyyat (yəhudi mənbələrindən olan rəvayətlər) də müəyyən qədər yer almışdır. [25]
Qurtubi rəmzi (batini) təfsirə diqqət yetirməmiş, lakin sufi təfsirini qəbul etmiş və Əbu Əbdürrəhman Süləmi, Qüşeyri kimi sufi təfsirçilərdən bəzi fikirləri nəql etmişdir. [26][27][28]
Qurtubinin təfsir növü
Bəzi müəlliflər Qurtubinin təfsirini “rəylə təfsir” (yəni şəxsi fikir və ijtihadla təfsir) adlandırmışlar. [29][30] Lakin Qurtubi təfsirinin müqəddiməsində bu mövzuya dair bir fəsil ayırmış və rəylə təfsiri qadağan edən hədisləri nəql edərək bu məsələyə tənqidi yanaşmışdır. O, yalnız nəql əsasında təfsiri vacib bilənləri tənqid etmiş və elmi əsaslarla, məqsəd və niyyətləri düzgün olan şəxslərin təfsir fəaliyyətini bu hədislərin əhatəsinə daxil etməmişdir. Qurtubi bu qadağanı iki qrupa aid etmişdir: birincisi, əvvəlcədən qəbul etdikləri fikrə uyğun olaraq Qurani ayələri təfsir edənlər; ikincisi, ayələrin zahirinə səthi yanaşaraq təfsirə cəhd edənlər. [31]
Firqə və dini məzhəblərin görüşlərinin bəyanı
Qurtubi öz təfsirində Əşəri məzhəbinə sadiq qalmış və ayələrin kəlam (ilahi sifətlər və s. mövzular) tərəfini Əşəri əqidəsi əsasında izah etmişdir. Məsələn, Əraf surəsinin 143-cü ayəsinin təfsirində (Harada ki, Musa peyğəmbər Allahdan özünü ona göstərməsini istəyir, lakin cavab olaraq “Məni əsla görə bilməzsən” deyilmişdi) Qurtubi Əşərilər kimi, Allahın görülə bilməsini yalnız bu dünyada inkar etmiş, ümumiyyətlə Ruyətullah (Allahın görülməsi) inkar edənləri isə azğın və bidətçi adlandırmışdır. [32]
O, həmçinin çox hallarda Mütezilə, Qədəriyyə, Sufilər, Şiələr, Xaricilər, Kəramiyyə, Hululiyyə, Zındıqlar, Qaramitə və digər dini-siyasi firqələrin fikirlərinə də yer vermiş və onları rədd və tənqid etmişdir. [33][34][35][36][37][38][39][40]
Qurtubi fiqhdə Malik ibn Ənəsin məzhəbinə tabe olmuşdur və fiqhi ayələrin təfsirində digər fiqh məzhəblərinin rəylərini nəql etməklə yanaşı, Malik məzhəbinin görüşlərini izah etmiş və müdafiə etmişdir. Bununla belə, əgər Malikdən gələn rəyi zəif görmüş və daha güclü sübutlarla qarşılaşmışsa, digər alimlərin fikirlərini Malikə üstün tutmuşdur. [41][42] Həmçinin bəzi hallarda əhli-sünnə nəzər nöqtəsindən üsul fiqh məsələlərinə də toxunmuşdur. [43][44]
Qurtubi təfsirinin digər müfəssirlərə təsiri
Qurtubinin təfsiri bir çox tanınmış təfsirçilərə təsir etmişdir. Bunlardan bəziləri:
- İmadəddin İsmayıl ibn Ömər ibn Kəsir (Təfsirul-Qur’anil-Əzim)
- Məhəmməd ibn Əli Şövkani (Fəthul-Qədir və əl-Cami bəynə fənnəyr-rivayə və əd-dirayə min elm it-təfsir)
- Məhəmməd Əmin ibn Məhəmməd Muxtar Şənqiti (Əzvaul-Bəyan fi iydahil-Qur’an bil-Qur’an)
- Cəmaləddin Məhəmməd ibn Məhəmməd Qasimi (Məhasinut-Təəvil) [45]
Nəşrlər
Qurtubi təfsiri ilk dəfə 1935-ci ildə Qahirədə çap olunmağa başlanmış və iyirmi cildlik bu əsər tədricən nəşr olunmuşdur. Bu təfsir bir neçə dəfə Misirdə, Livanda və İranda təkrar nəşr edilmişdir. Onun müqəddiməsi də Məhəmməd Təlhə Bilal Minarın araşdırması ilə 1997-ci ildə Beyrutda ayrıca nəşr olunmuşdur.
Qurtubi təfsirindən üç xülasə (qısa versiya) da mövcuddur:
- Muxtar Təfsirul-Qurtubi – Taufiq əl-Həkim (Qahirə, 1977)
- Muxtəsər Təfsirul-Qurtubi – İrfan Həsunə (Beyrut, 2001)
- Muxtəsər Təfsirul-Qurtubi – Məhəmməd Kərim Racih tərəfindən hazırlanmış, burada fiqhi hökmlərin detallarından, bəzi lüğət, i‘rab və israiliyyat müzakirələrindən imtina olunaraq, beş cildlik şəkildə Beyrutda nəşr edilmişdir.
Həmçinin, Əbdül-Əl Salim Məkrəm, Qurtubi təfsirindəki poetik (şe‘ri) nümunələri toplayaraq “Əş-Şəvahid əş-Şi’riyya fi Təfsirul-Qurtubi” adlı əsərində 1998-ci ildə Beyrutda dörd cildlik şəkildə nəşr etdirmişdir.
İstinadlar və Mənbələr
- İbn Ətiyyə, əl-Muhərrər əl-Vəciz fi Təfsiril-Kitabil-Əziz, c. 1, Rabat, 1975
- İbn Nədim, əl-Fihrist, Nəhid Abbas Osman çapı, Doha, 1985
- Eyazi, Məhəmmədəli, əl-Müfəssirun: Həyatuhum və Mənhəcuhum, Tehran, 1414
- əl-Heyti, Əbdülqadir Rəhim Cədi, Əbu Abdullah əl-Qurtubi və Cühuduhu fin-Nəhv vəl-Luğa…, Beyrut, 1996
- Zalət, Qasibi Mahmud, əl-Qurtubi və Mənhəcuhu fit-Təfsir, Küveyt, 1981
- Qurtubi, Məhəmməd ibn Əhməd, əl-Cami li-Əhkamil-Qur’an, Beyrut, Darul-Fikr
- Məshur Həsən Məhəmməd Salman, əl-İmam əl-Qurtubi Şeyx Əimmətit-Təfsir, Dəməşq, 1993
- Məşni, Mustafa İbrahim, Mədrəsətut-Təfsir fil-Əndəlus, Beyrut, 1986
- Mehdevi-Rad, Məhəmmədəli, “Bəzi Ümumi Təfsirlərin Tanıdılması”, Hövzə, 6-cı il, 3-cü nömrə (avqust-sentyabr 1989)
