Məcməul-Bəyan fi Təfsiril-Quran

Qurani-Kərimin ən mühüm təfsirlərindən biri olan Məcmə’ul-Bəyan, şiə alimi və müfəssir Fəzl ibn Həsən Təbərsi (vəfat: 548 hicri) tərəfindən yazılmışdır. Bu təfsir həm şiə, həm də sünni alimləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş və klasik təfsir mənbələrindən biri kimi tanıdılmışdır.

Məcmə’ul-Bəyan, Qurani-Kərimin ədəbi (ədəbiyyat yönlü) təfsiri hesab olunur. Tədqiqatçılar bu əsərin əhəmiyyətini aşağıdakılarda görürlər:

• Mövzuların genişliyi və tamlığı,
• Elmi dəqiqlik və bünövrəlilik,
• Dəqiq sistemləşdirmə,
• Aydın və faydalı izahlar,
• Ədalətli və insaflı elmi tənqidlər.

Bu təfsirdə aşağıdakı məsələlər yer alır:

• Qiraətlər (ayələrin oxunuş fərqləri),
• Ərəb qrammatikası (i’rab),
• Lüğətlər və söz izahları,
• Ayələrin anlaşılması ilə bağlı çətinliklər,
• Bəlağət və mənanın təhlili,
• Ayələrin nazil olma səbəbləri (şə’n nüzul),
• Ayələrlə bağlı nəql olunan rəvayətlər,
• Qurandakı hekayə və qissələrin izahı.

Bəzi tədqiqatçılar bildirirlər ki, Təbərsi, Qurandakı ayələrin bir-biri ilə uyğunluğu və əlaqəsi (elmul-münasəbə) məsələsinə diqqət edən nadir şiə müfəssirlərindəndir.

Müəllif haqqında

Əsas məqalə: Fəzl ibn Həsən Təbərsi

Əminül-İslam Əbu Əli Fəzl ibn Həsən Təbərsi (vəfat: 548 h.q.), 6-cı əsrin böyük şiə alimi, mütəfəkkiri, fəqihi və müfəssiridir. Əksər tərcümeyi-hal müəllifləri onun yüksək elmi məqamından və dəyərli şəxsiyyətindən bəhs etmiş və onu tərifləmişlər.

Təbərsinin doğulduğu yer barədə ixtilaf var:

• Təbəristan (Mazandaran) bölgəsindən olduğu deyilir.
• Başqa mənbələr onun Təbrəs (ərəbcə Təfəreş) şəhərindən olduğunu bildirir. Bu şəhər Qum və Savaya yaxın yerləşir.

Hər halda, onun elmi və fikri şəxsiyyəti Məşhəd və Səbzəvar şəhərlərində formalaşmış, orada dərs demiş, elmi fikirlərini yaymış və nəhayət orada vəfat etmişdir. Məzarı Məşhəddə, İmam Rza (ə) hərəminə yaxın bir yerdə yerləşir. Bu küçə onun adı ilə Təbərsi küçəsi adlandırılmışdır. [1]

Təbərsinin Təfsirləri

Təbərsi, bir neçə təfsir müəllifidir. O, üç təfsir yazmışdır:

1. Məcmə’ul-Bəyan – ən geniş təfsiridir.
2. Cəvami’ul-Cami’ – ortaboylu bir təfsirdir.
3. Kafi’üş-Şafi – ən qısa və xülasə təfsiridir.

Təbərsi, **Cəvami’ul-Cami’**nin müqəddiməsində yazır ki, Məcmə’ul-Bəyan və Kafi’üş-Şafi təfsirlərini yazdıqdan sonra Zəməxşərinin “Kəşşaf” təfsiri ilə tanış olur. Zəməxşərinin ədəbi və bəlağətli təhlilləri, ağıl yönlü yanaşmaları onu heyran qoyur. Bu səbəbdən, Kəşşafdan ilhamlanaraq, Məcmə’ul-Bəyana nisbətən qısa və bəlağətli bir təfsir olan Cəvami’ul-Cami’ni yazır.

Təfsir Məcməʿul-Bəyanın müəllifi Fəzl ibn Həsən Təbərsi bu əsəri bir neçə əsas səbəbdən yazmışdır:

1. Zamanın elmi və ictimai ehtiyacına cavab vermək

Hicri VI əsrdə İslam cəmiyyətində müxtəlif kəlami məktəblər, fiqhi cərəyanlar və təfsir yanaşmaları genişlənmişdi. Təfsir, fiqh, kəlam və ədəbiyyatda mütəxəssis olan Təbərsi hiss edirdi ki, dövrünün elmi və dini mühiti belə bir əsərə, yəni həm müfəssəl, həm metodik, həm də şübhələrə cavab verən bir təfsirə ehtiyac duyur.

2. Müxtəlif təfsir üsullarını bir araya gətirmək

Təbərsi bu təfsirdə rəvayət, ədəbiyyat, kəlam, fiqh və əqli təfsir üslublarını birləşdirməyə çalışmışdır. Məqsədi, əvvəlki təfsirlərin bəzi boşluqlarını dolduran hərtərəfli bir təfsir ortaya qoymaq idi.

3. Şiə cəmiyyəti üçün mötəbər bir təfsir mənbəyi yaratmaq

O dövrdə sünni alimlərinin (məsələn, Təbəri, Zəməxşəri, Fəxr Razi və s.) təfsirləri elmi sahədə üstünlük təşkil edirdi. Təbərsi istəyirdi ki, elmi əsaslara dayanan, nizamlı, dəqiq və müqayisəyə tab gətirə bilən bir şiə təfsiri təqdim etsin.

4. Şiə təfsir məktəbinin elmi səviyyəsini yüksəltmək

O vaxta qədər şiə təfsirləri, məsələn, Qummi və Əyyashi təfsirləri, əsasən rəvayət əsaslı idi və ədəbi, nahvi və məzmun baxımından dərindən analiz yox idi. Təbərsi bu sahəni inkişaf etdirmək və şiə təfsirlərini elmi cəhətdən gücləndirmək istəyirdi.

5. İmamiyyə inancını ağıl və ədəb dili ilə müdafiə etmək

Təbərsi, İmamiyyə şiəliyinin əsas inanc və fikirlərini təkcə rəvayətlərlə deyil, əqli dəlillər, ədəbi təhlillər və elmi yanaşmalarla müdafiə etməyə çalışmışdır. Bu işi elmi, təmkinsiz və qərəzsiz bir şəkildə görmüş, təfsirini sünni oxucular üçün də istifadəyə yararlı etmişdir.

Bəzi tarixçilər Fəzl ibn Həsən Təbərsinin Məcməʿul-Bəyan təfsirini yazmaqda əsas motivasiyasını açıqlayan bir rəvayət nəql etmişlər. Bu rəvayətə görə:

Hekayənin məzmunu belədir:

Bir gün Allamə Təbərsi insult keçirir (yəni iflic olur) və ailəsi onu öldü hesab edərək dəfn edir. Lakin Təbərsi qəbirdə ayılır və anlayır ki, diri-diri torpağa tapşırılıb.

Bu zaman bir nəzir edir və belə deyir:

“Əgər Allah məni bu vəziyyətdən xilas edərsə, Quranın təfsiri ilə bağlı bir kitab yazacağam.”

O gecə, bir kəfən oğrusu qəbrini açmaq üçün gəlir. Qəbri qazarkən Təbərsi qəbirdən çıxır və Allahın onu xilas etdiyini anlayaraq öz nəzirini yerinə yetirir və Məcməʿul-Bəyan fi Təfsiril-Quran əsərini yazmağa başlayır.

 Bu rəvayətin mənşəyi və etibarı:

• Bu hekayəni ilk dəfə Mirzə Abdullah Əfəndi özünün məşhur əsəri **”Riyazul-ʿUlamā”**da qeyd etmişdir.
• Təbərsi hicri VI əsrdə (miladi XII əsrdə), Əfəndi isə hicri XII əsrdə (miladi XVIII əsrdə) yaşamışdır. Yəni bu hekayənin nəql edilməsi, Təbərsidən təxminən 600 il sonra baş vermişdir.
• Əfəndi bu əhvalatı heç bir sənədə və isnada istinad etmədən, sadəcə “xas və am arasında məşhurdur” (yəni alimlər və xalq arasında məşhur rəvayətdir) şəklində təqdim etmişdir.
• Mühəddis Nuri (rəvayət və hədis elmlərində məşhur alim) də qeyd edir ki, bu hekayə Riyazul-ʿUlamā-dan öncə heç bir mənbədə yer almamışdır.

Bu əhvalat əfsanəvi və simvolik xarakter daşıyır və tarixi sənədlərlə təsdiqlənmir. Ədəbi baxımdan nəzrin gücü, möcüzəvi qurtuluş, və ilahi vəzifəyə dönüş kimi motivləri əks etdirir, lakin elm və tarix baxımından sübut olunmamışdır.

Məcmə‘ əl-Bəyan təfsiri aşağıdakı mövzuları əhatə edir: qiraət, ərəb qrammatikası (i‘rab), lüğət izahları, ayələrin anlaşılmasında çətinliklərin izahı, bəyan və mə‘ani qaydaları, ayələrin nazil olma səbəbləri (şə’n-i nüzul), ayələrə dair nəql olunan rəvayətlər və Quran hekayələrinin izahı. Bu təfsir, Şeyx Tusinin “Təbyan” adlı əsərindən çox təsirlənmişdir. Lakin Təbərsi mövzuları bölmələrə ayıraraq istifadəçilərin daha rahat seçim etməsi və istədikləri hissəyə asanlıqla müraciət etmələri üçün imkan yaratmışdır. Təfsirdə hər hansı mövzuya marağı olan şəxs, asanlıqla o mövzuya dair qiraət, dil və ya təfsir hissəsinə müraciət edə bilər.
Məcmə‘ əl-Bəyan tematik (mövzu əsaslı) müzakirələrə yer vermir, lakin sünni təfsirçilərin fikirlərini nəql edib, elmi metodlarla onları tənqid edir.

Ayələr arasında münasibət və uyğunluq məsələsinə diqqət yetirilməsi bu təfsirin mühüm xüsusiyyətlərindəndir. Bu baxımdan, ayələr arasında gizli və ya çətin başa düşülən əlaqələr aydınlaşdırılır. Təbərsi, ayələrin qarşılıqlı əlaqəsinə diqqət edən nadir şiə müfəssirlərindən sayılır. Təfsirdə tez-tez müxtəlif rəvayətlər və mənalar qeyd olunur, lakin bunlardan konkret birini seçib üstün tutmamaq da təfsirin özünəməxsus xüsusiyyətidir.

Məzmun baxışı
Təbərsi kitabın müqəddiməsində Qurani-Kərim elmlərini anlamaq üçün yeddi üsuldan (fənn) ibarət giriş təqdim edir. Birinci üsul Quran ayələrinin sayının və bu bilginin faydasının izahına aiddir. O, Kufəlilərin Quran ayələrinin sayına dair görüşünü ən doğru və mötəbər sayır; çünki bu rəqəm Əmirəlmöminin Əli (ə) tərəfindən nəql olunmuşdur.

Müqəddimədən sonra ilk qeyd edilən mövzu “Bismillahir-Rahmənir-Rahim” ayəsinin Həmd surəsində və digər surələrdə müstəqil ayə olmasıdır. Təbərsiyə görə, bu ayəni namazda bilərəkdən deməyən şəxsin namazı batildir, istər vacib namaz olsun, istər müstəhəb. Qiraəti ucadan olan namazlarda onu ucadan demək vacib, digərlərində isə müstəhəbdir.

Təfsir metodu və istiqaməti
Məcmə‘ əl-Bəyan, ədəbi üsulla yazılmış tam təfsir nümunəsidir. Təbərsinin metodu budur: əvvəlcə surənin müəyyən ayələrini qeyd edir, sonra həmin ayələr qrupunu müxtəlif başlıqlar altında təhlil edir:

1. Qiraət və qiraətlər arasındakı fərqlər (başlıq: Hüccə)
2. Lüğəvi və məna çətinlikləri
3. Ərəb qrammatikası (i‘rab)
4. Ayələrin nazil olma səbəbləri (şə’n-i nüzul)
5. Ayələrin geniş mənası və aydın təfsiri
6. Ayələr və surələr arasındakı əlaqənin izahı (başlıq: Nəzmi)

Bu fəsil-fəsil təqdimat üsulu istifadəçiyə aydınlıq və asanlıq verir. Beləliklə, oxucu müəyyən bir mövzuya dair məlumatı tezliklə tapa bilir və digər təfsirlərdə olduğu kimi uzun-uzadı səhifələrdə axtarışa ehtiyac qalmır.

Təbərsi bəzən yalnız müxtəlif rəyləri qeyd etməklə kifayətlənir, öz şəxsi fikrini bildirmir. Bəzən isə fikirlər arasında seçim edir, birini daha doğru hesab etdiyini açıq şəkildə bildirir. Həmçinin, bəzi hallarda rəvayətləri və fikirləri tənqid edir və bu tənqidi əsaslandırır, bəzən isə sadəcə rədd edir. O, bəzən İmamların rəvayətlərinə istinad edir – bu istinadlar “Qiraət” bölməsində, əsas təfsir hissəsi olan “Hüccə”də və digər hissələrdə yer alır.

Məcmə‘ əl-Bəyan təfsirinin mövqeyi

Məcmə‘ əl-Bəyan təfsiri İslam aləminin ən mühüm və dəyərli təfsirlərindən biri sayılır. Bu əsər həm şiə, həm də sünni alimlərinin diqqətini cəlb etmiş, onlar bu təfsiri etibarlı mənbələrdən biri kimi qiymətləndirmiş və onu klassik təfsirlərdən hesab etmişlər. Əsər uyğun bir metod və sabit başlıqlarla çox gözəl şəkildə tərtib olunmuşdur.

Əllamə Əqa Buzurq Tehrani, “əz-Zəriə” kitabının müəllifi, bu təfsir haqqında belə deyir:

“Bu, tayı-bərabəri olmayan bir təfsirdir.” (və huvə təfsirun ləm yu‘məl misluh)

Şeyx Məhmud Şəltut, sünni məzhəbinin böyük alimlərindən və keçmiş Əl-Əzhər şeyxi, bu təfsirin bir nəşrinə yazdığı müqəddimədə yazır:

“Məcmə‘ əl-Bəyan təfsiri təfsir kitabları arasında tayı-bərabəri olmayan bir əsərdir. Bu təfsir, məzmun baxımından genişliyi, dərinliyi və mövzu müxtəlifliyi ilə, habelə bölmə, sinifləndirmə və nizam baxımından elə üstünlüklərə malikdir ki, ondan əvvəlki təfsirlər arasında bənzəri yoxdur və ondan sonrakılar arasında nadir hallarda bənzəri tapılır.”

Bu əsərin əhəmiyyətinin səbəbləri

Məcmə‘ əl-Bəyan təfsirinin elmi və dini dəyəri aşağıdakı xüsusiyyətlərə əsaslanır:

1. Məzmunun genişliyi və müxtəlifliyi – Qiraət, lüğət, səbəbi-nüzul, bəlağət, etiqadi və kəlam mövzularını əhatə edir.
2. Elmi möhkəmlik və dəqiqlik – Müxtəlif alimlərin fikirlərini tədqiq edir və onları dəqiqliklə qiymətləndirir.
3. Elmi obyektivlik – Müxtəlif fikirləri ədalətlə təhlil edir, məzhəbi qərəzlərdən uzaqdır.
4. Aydın və nizamlı təqdimat tərzi – Mövzuların başlıqlarla ayrılması oxucuya asanlıq yaradır.

Nəşri və tərcümələri

Məcmə‘ əl-Bəyan indiyə qədər müxtəlif vaxtlarda və şəhərlərdə – xüsusilə Qahirə, Beyrut və Tehranda – bir çox dəfə nəşr olunmuşdur. Əsas nəşrlərdən və tərcümələrdən bəziləri aşağıdakılardır:

Ərəb dilində nəşrlər

• Tehran, Məktəbətu’l-Əlmiyyə, 1338 ş.:
  Təhqiq və qeyd: Əllamə Əbülhəsən Şəərani – böyük formatda. Bu nəşrdə müəllifin bioqrafiyası, təfsir elminə dair mülahizələr və etiqadi məsələlərə dair faydalı qeyd və şərhlər vardır.
• Qahirə, Dəru’t-Təqrib beynəl-Məzahib əl-İslamiyyə:
  Müqəddimə müəllifi: Şeyx Məhmud Şəltut – 12 cild, orta formatda.
• Beyrut, Daru İhya əl-Türas əl-Ərəbiyy, 1379 q.:
  10 cüz, 5 cild, böyük formatda.

Fars dilinə tərcümə

• Fərəhani Nəşriyyat İnstitutu, Tehran:
  30 cildlik tam tərcümə bir neçə tərcüməçi tərəfindən hazırlanmış və 1350–1356 şəmsi illəri arasında çap olunmuşdur. Daha sonralar bu tərcümənin redaktə olunmuş və yenilənmiş nəşrləri də çap olunmuşdur.

Məcmə‘ əl-Bəyan, həm şiə, həm də sünni dünyasında yüksək etibara sahib olan nadir təfsirlərdən biridir. Onun geniş elmi spektri, dəqiq və aydın metodologiyası, ədalətli yanaşma tərzi və şərhlərində möhkəm elmi əsaslara söykənməsi bu təfsiri əsrlər boyunca tədqiqatçıların və elm adamlarının müraciət etdiyi əsas mənbələrdən birinə çevirmişdir.

10 cildlik nəşrdə surələrin düzülüşü

Kitabın əsl adı

Təbərsi bu əsərinin müqəddiməsində belə yazır:

“Samməytuhu Kitabu Məcmə‘ əl-Bəyan li-‘Ulumi’l-Qur’an”

Bu səbəbdən, kitabın doğru adı:

“Kitabu Məcmə‘ əl-Bəyan li-‘Ulumi’l-Qur’an” – yəni “Qurani-Kərim Elmlərinin Məcmə‘ əl-Bəyan Kitabı” şəklindədir.

Məcmə‘ əl-Bəyan ilə bağlı əsas mənbələr (tərcümə)

1. Əyazi, Təfsirlərin tanıdılması (Şəxsnasnamə-yi Təfasir), 1378 şəmsi, səh. 239–240
   – Əbdülkərim Əyazinin yazdığı bu əsərdə Məcmə‘ əl-Bəyan təfsirinin metodu və elmi mövqeyi təhlil edilir.
2. Əfəndi, Riyaz əl-‘Uləma, 1401 hicri-qəməri, cild 4, səh. 357
   – Şiə alimləri və onların əsərləri haqqında olan bu klassik əsərdə Təbərsi və onun təfsiri haqqında məlumat verilir.
3. Mühəddis Nuri, Xatimətü Müstədrək əl-Vəsail, cild 3, səh. 70
   – Bu əsərdə Məcmə‘ əl-Bəyan təfsirinin şiə fiqhi və rəvayətləri baxımından əhəmiyyətinə toxunulur.
4. Təbərsi, Məcmə‘ əl-Bəyan, 1415 hicri-qəməri, cild 1, səh. 35, 36, 50
   – Təfsirin müqəddimə hissəsində kitabın adı və “Bismillahir-Rahmənir-Rahim” ayəsinin hökmü haqqında məlumat.
5. Təbərsi, Məcmə‘ əl-Bəyan, nəşr: Dar əl-Mə‘rifə, cild 1, səh. 93–95 və 102
   – Müxtəlif ayələrin təfsirində izahlara və rəvayətlərə dair konkret nümunələr.
6. Təbərsi, Məcmə‘ əl-Bəyan, nəşr: Dar əl-Mə‘rifə, cild 6, səh. 422, 428
   – Altıncı cildə aid bəzi surələrin təfsirindən nümunələr.
7. Təhrani, əz-Zəriə, 1408 hicri-qəməri, cild 20, səh. 24
   – Şiə mənbə və kitablarının ensiklopediyası olan bu əsərdə Təbərsinin təfsirinin bənzərsizliyinə dair məşhur sitat: “Belə bir təfsir yazılmayıb.”
8. Xurəmşahi, Quran Araşdırmaları Ensiklopediyası, səh. 137–138
   – Bu əsərdə Təbərsinin təfsir metodları, dili və üslubu barədə müasir təhlil verilir.
9. Əyazi, Quran və Quran Araşdırmaları Ensiklopediyası, cild 1, səh. 751
   – Bu ensiklopediyada Məcmə‘ əl-Bəyan təfsirinə həsr olunmuş ayrıca məqalə mövcuddur.

Məcmə‘ əl-Bəyan təfsiri ilə bağlı əsas mənbələrin APA stilində istinadları:

1. Əyazi, Ə. K. (1378 şəmsi). Təfsirlərin tanıdılması (səh. 239–240). [Farsca].
2. Əfəndi, M. (1401 hicri-qəməri). Riyaz əl-‘Uləma (cild 4, səh. 357). [Ərəbca].
3. Mühəddis Nuri. (s.a.). Xatimətü Müstədrək əl-Vəsail (cild 3, səh. 70). [Ərəbca].
4. Təbərsi, F. İ. (1415 hicri-qəməri). Məcmə‘ əl-Bəyan (cild 1, səh. 35, 36, 50, 93–95, 102). [Ərəbca].
5. Təbərsi, F. İ. (s.a.). Məcmə‘ əl-Bəyan (nəşr: Dar əl-Mə‘rifə, cild 6, səh. 422, 428). [Ərəbca].
6. Təhrani, A. B. (1408 hicri-qəməri). Əz-Zəriə (cild 20, səh. 24). [Ərəbca].
7. Xurəmşahi, B. (s.a.). Quran Araşdırmaları Ensiklopediyası (səh. 137–138). [Farsca].
8. Əyazi, Ə. K. (s.a.). Quran və Quran Araşdırmaları Ensiklopediyası (cild 1, səh. 751). [Farsca].