Qurani-Kərimin təfsirinə ehtiyacın zəruriliyi
Qurani-Kərim oxunmalı, mənası dərindən düşünülməli və onun təlimləri həyata keçirilməlidir. Lakin Qurandakı mövzuların genişliyi, istifadə olunan nadir sözlər, bədii ifadələrin incəlikləri, xüsusilə də qısa (məcməl) və oxşar (mütəşabih) ayələr başa düşmək üçün geniş izah və şərh tələb edir. Bu şərh və izah işinə təfsir deyilir, yəni Qurandakı mənaların üzərindən pərdə götürüb, Allahın məqsədini aydınlaşdırmaq.
Bəzən belə bir sual yaranır: Quranda özü üçün “mübin” (aydın, açıq) deyilir, bəs niyə təfsirə ehtiyac var?
Cavab budur: Allah insanlara adi dildə, amma böyük bədii gözəlliklərlə danışıb. Bu gözəlliklərə bənzətmə, məcaz, misal, incə təsvirlər kimi ədəbi bəzəklər daxildir. Həmçinin Quranda o dövrün insanları üçün tanış olan, ancaq bu gün artıq nadir və çətin başa düşülən sözlər və ifadələr var.
Bu, sadəcə Qurana xas deyil, bütün qədim ədəbi əsərlərdə belə bir problem var. Məsələn, şeir divanları və digər nəsr əsərlərinə də şərhlər yazılır. Qurani-Kərim isə həm son dərəcə bədii, həm də dərin məna və həyat, axirət, hüquq, əxlaq və maariflə bağlı çoxsaylı mövzuları özündə cəmləşdirir. Ona görə də onun dərin mənasını anlamaq üçün təfsir və təvil (daha dərindən şərh və mənaya çatmaq) zəruridir.
Qısaca desək: Qurani-Kərim aydın və açıq olsa da, dilin zənginliyi, bədii üslub və zamanın dəyişməsi səbəbi ilə onun tam mənasını dərk etmək üçün təfsirə ehtiyac vardır. Təfsir Quranın üslubundakı incəlikləri və dərin məna qatlarını ortaya çıxarır.
Müfəssirin lazımı bilgiləri
Hər elmi tədqiqatın öz xüsusi əsasları və öncədən öyrənilməsi vacib olan bilikləri vardır. Əgər bu biliklər əldə edilməzsə, tədqiqat ya baş tutmaz, ya da elmi normalara uyğun olmaz. Quran tədqiqatçıları müfəssirin aşağıdakı şərtlərə və məlumatlara malik olmasını zəruri sayırlar:
Lüğət elmi — sözləri, onların mənşəyini və əlaqələrini tanımaq üçün;
Nəhv və sərf elmi — sözlərin quruluşu və cümlə quruluşunu anlamaq üçün;
Quranın qiraətləri elmi — Quranın müxtəlif oxunuşlarını bilmək;
Əsbabi-nüzul elmi — ayələrin hansı şəraitdə (hadilərlə əlaqəli) nazil olduğunu bilmək;
Quran hekayələri və peyğəmbərlərin xəbərləri — ayələrdə bəhs olunan hekayələri və peyğəmbərlərin həyatını tanımaq;
Hədis elmi — Peyğəmbər (s) və İslam Əhli-beytindən gələn rəvayətlər;
Nasix və mənsux elmi — hansı ayələrin ləğv olunub-olunmadığını müəyyən etmək;
Fəqihlik (fiqh) elmi — dini və hüquqi hökm və məsələləri bilmək;
Kəlam elmi — Allahın birliyi (tovhid), peyğəmbərlik, axirət və vəhy kimi əsas mövzuların dəlillərini anlamaq;
Hikmət elmi — Allahın elmini ona əməl edənlərə verilməsi, yəni ilahi ilham və hikmət.
Bundan başqa, müfəssir müxtəlif klassik və müasir təfsir əsərlərini dərindən bilməli, Quran elmləri üzrə mötəbər alimlərin əsərlərini oxumalı, öz mülahizələrini elmli alimlərin rəylərinə əsaslanmadan irəli sürməməlidir.
Təfsir — Allahın ayələrindən məqsədini ortaya qoyan ən ali Quran elmi və ən müqəddəs dini elm sayılır. İslamın əsas inancı (nəzəri) və fəqihlik, əxlaq, təhqib nəfs (praktiki) elmləri məhz Qurandan və təfsirdən alınır. Buna görə də müfəssir elmi bilikləri öyrənməli və şəriət normalarına uyğun təfsir verməlidir.
Əks halda, elmi-tədqiqat prinsiplərinə uyğun olmayan, həm də şəri baxımdan haram və qadağan olunmuş sayılan təfsirlər ortaya çıxar.
Peyğəmbərdən (s) gələn çoxsaylı hədislərdə “ilm olmadan təfsir etmək” qəti qadağan edilib. Məsələn, belə bir hədis var:
“Quran haqqında elm olmadan danışan kəs, Cəhənnəm alovunda öz yerini hazır bilsin”.
Digər yanlış yol isə “təfsirə rəyi ilə yanaşmaq”dır, yəni müfəssirin şəxsi, səhv və ya məqsədli fikirləri əsasında ayələri izah etməsi. Bu bəzən bilə-bilə bidət üçün ayələrdən dəlil gətirmək, bəzən isə ehtimalı öz marağına uyğun seçmək olur. Bu təhlükədən qorunmaq üçün müfəssir öz fikirlərini əvvəlcədən formalaşdırmamalı, ön yargılardan azad olmalı və Allahın Quranına dürüst şəkildə xidmət etməlidir.
Təfsir elmi ciddi hazırlıq, çoxşaxəli biliklər və elmli mövqe tələb edir. Müsəlman müfəssir hər zaman ilahi hikmətə uyğun, elmə əsaslanan və şəriət qaydalarına hörmət edən təfsirlər verməlidir.
Quran təfsirinin mənbələri
Qurani-Kərim təfsirində elmi əsaslar olmadan, düşünülmədən və araşdırılmadan edilən təfsir təsadüfi rəydən (təfsirə rəyi) sayılır və qəbuledilməzdir. Buna görə də, təfsirin əsas elmi mənbələri və araşdırma prinsipləri aydınlaşdırılmalıdır ki, təfsir doğru və məqbul olsun.
- Qurani-Kərim — Ən önəmli və əsas mənbə məhz Quranın özüdür. Quran özü həm mübin (aydın) və həm də özünü açıqlayan, özünü təfsir edən bir kitabdır.
Quran ayələrinin bir-birini izah etməsi və mövzuların bir-biri ilə əlaqəsi səbəbindən “Quranın Quranla təfsiri” ən möhkəm və əsas təfsir üsuludur.
- Sünnət — Peyğəmbərin (s) və Əhli-beytin (ə) vəhydən gələn və təfsir edən hədisləri və təlimləri təfsirin əsas mənbələrindən biridir.
Hədis-i Sıqqəleynə görə, Əhli-beyt Quranla bağlı bütün elmlərə sahib şəxslərdir, onlardan birinə sarılmadan digəri tam olmaz. Sünnət olmadan Quranın mənalarının tam başa düşülməsi mümkün deyil.
- Ağıl (Əql) — Burada söhbət məntiqi dəlillərə əsaslanan, səhv və təxəyyüldən uzaq olan ağıldır. Bu ağılla Allahın mövcudluğu, vahidliyi, xaliqiyyəti, əbədiliyi, qüdrəti, həyy, elm, iradə, eşitmə, görmə və digər ali sifətləri sübut edilir. Əgər ağıl hər hansı bir məsələnin doğruluğunu və ya yanlışlığını sübut edərsə, təfsir zamanı ayələrin mənaları həmin nəticələrlə ziddiyyət təşkil etməməlidir. Ayənin bir neçə mümkün mənası varsa, ağıl əsasında yalnız məntiqə uyğun olan mənaya üstünlük verilməlidir. Elmi dəlillər və təcrübədən alınan sübutlar da təfsirin müəyyən aspektlərinin anlaşılmasında yardımçı ola bilər, ancaq bunlar Quranın əsas mənalarından kənar olmamalıdır.
Elmi araşdırmalar Qurana əlavə edilməməli, lakin elmi nəticələr Quran ayələrinin daha dərindən başa düşülməsi üçün “göstərici”, “şahid” və ya “müqayisə” kimi istifadə edilə bilər.
Təfsirin sağlam və elmi olması üçün Quran, Sünnət və ağılın zəruri və uyğun istifadəsi şərtdir. Bunlar olmadan edilən təfsirlər ya qeyri-elmidir, ya da şəri baxımdan qadağan edilmiş sayılır.
Təfsir Məsur (Rəvayət təfsiri)
Təfsir Məsur və ya Rəvayət təfsiri, Qurani-Kərimin ayələrini izah etmək və şərh etmək üçün İslamın əsas etibarlı mənbələrindən gələn rəvayətlərdən istifadə etmək deməkdir. Bu rəvayətlər əsasən aşağıdakılardan ibarətdir:
Peyğəmbər Əkrəmdən (s) gələn rəvayətlər, Əhli-Beyt (ə) rəvayətləri,
Peyğəmbərin (s) böyük səhabələrinin rəvayətləri, Tabeinlər (səhabələrdən sonra gələn nəsil) rəvayətləri, bu rəvayətlər Qurandakı çətin və qaranlıq ayələrin açıqlanması və daha yaxşı başa düşülməsi məqsədilə verilmişdir. Tarixi baxımdan, Təfsir Məsur ən qədim və əsas təfsir üsullarından biridir və sonrakı təfsirlərin təməlini təşkil edir.
Təfsir Məsurun tərifi
Məsur sözü ərəb dilində “əsər” mənasını verir və ümumilikdə hər hansı bir şeyin mövcudluğunu göstərən, ona işarə edən əsər və ya ifadə deməkdir. Xüsusi mənada isə bu söz, İslam Peyğəmbəri (s) və Əhli-Beyt (ə) tərəfindən nəsildən-nəsilə ötürülmüş, yadigar qalmış əsərlərə və sözlərə aid edilir. Bu əsərlər və sözlər “rəvayətlər” və ya “xəbərlər” adlanır.
Nəticə olaraq, Təfsir Məsur (və ya “təfsir rivayi”) anlayışı, Qurani-Kərimin ayələrini peyğəmbərdən (s), imamlar və səhabələrdən gələn rəvayətlər əsasında şərh etmə metodudur.
Tarixi olaraq, Qurani-Kərimin ilk təfsir növü məhz təfsir məsur olmuşdur. İlk dəfə bu cür təfsirləri qeyd edənlər isə rəvayətlər toplayan alimlər və mühəddislər olmuşdur. Müəyyən alimlər və mütəxəssislər arasında Təfsir Məsurun tərifi tam yekdil deyil. Bəziləri Quran ayələrinin digər ayələrlə şərh edilməsini də Təfsir Məsurun bir hissəsi hesab etmişlər, lakin sözün orijinal və terminoloji mənası bunu ehtiva etmir.
Beləliklə, Təfsir Məsur Quranın təfsirində istifadə olunan və əsasən peyğəmbər (s), səhabələr və təbeinlərdən gələn (əhli-sünnə baxımından) və ya peyğəmbər (s) və Əhli-Beytdən gələn (şiə baxımından) rəvayətlərə əsaslanan təfsir növüdür.
Təfsir Məsurun tarixi
Təfsir elmi əvvəllər hədis elminin bir hissəsi sayılırdı. Lakin inkişafının ilk mərhələsində bu elmdən ayrıldı, müstəqil elmi sahəyə çevrildi və digər rəvayət məcmuələri ilə yanaşı, rəvayət əsaslı təfsirlər meydana çıxdı. Məsələn, Qummi təfsiri, Əyyashi təfsiri və Fərat Kufinin təfsiri kimi nümunələr ortaya çıxdı.
İmamların (ə) və onların dostlarının adlarına yazılan təfsirlər də mövcud idi. Məsələn, İmam Əskərinin (ə) adı ilə əlaqələndirilən təfsir bunlardan biridir. Bu sahə İslam elmlərinin bir qolunu təşkil edir və inkişafının növbəti mərhələsində ictihad sahəsinə daxil oldu. Nəticədə, ictihad metoduna əsaslanan və ağıl ilə tutarlı təfsirlər ortaya çıxdı və rəvayət əsaslı təfsirlər tədricən azaldı, daha çox hüquqi rəvayətlər çərçivəsində qaldı. Çünki ictihad üsulu gələndən sonra rəvayətlər artıq yeganə təfsir mənbəyi sayılmadı; onlar təfsirin mənbələrindən biri kimi qəbul edildi.
Beləliklə, ağıl və ictihad üsulunun üstünlüyü davam etdi, amma bəzi səbəblərdən XI əsrdə (şeyx Təbatəbainin dediyi kimi “hədis ustadları və rəvayət alimlərinin dövrü”) vəziyyət dəyişdi və ictihad yolu ilə təfsirlərdə durğunluq yarandı. Bu əsrdə tam, əhatəli bir ictihad təfsiri yazılmadı, yalnız bəzi surə və ayələr üzrə kiçik təfsirlər, yaxud əvvəlki təfsirlərə əlavələr və qeydlər edildi. Məsələn, Beyzavi təfsirinə ondan çox qeydlər yazıldı, eləcə də Kəşşaf təfsirinə əlavələr oldu.
Bu dövrdə ən çox qeyri-rəvayət üsulu ilə yazılan təfsir nümunəsi Molla Sədranın təfsiri idi. O, Səcdə, Fatihə, Yasin, Hədid, Cümə, Tariq, Əla, Zilzal surələrini, həmçinin bəzi Bəqərə surəsinin ayələrini, Nur, Kursi və Cibal ayələrini təfsir etmişdir.
Amma digər tərəfdən, həmin dövrün üstün düşüncə tərzi olan bir neçə rəvayət üsullu təfsir meydana çıxdı. Bu yanaşmanın sirri ondan ibarət idi ki, XI əsrin ilk onilliyində Məhəmməd Əmin Əstərabadi (öl. 1036 H.q.) hədis elminə yeni bir baxış gətirdi. Özünün əvvəlcə ictihadçı olduğu halda, zamanla ictihad və müctəhidlərlə mübahisə etməyə başladı və bunun nəticəsində yeni bir əxbariyyə məktəbini qurdu. O, “əl-Fəvaid əl-Mədaniyyə” adlı kitab yazaraq ictihad və təqlidə qarşı çıxdı və öz tərəfdarları ilə birlikdə müctəhidlərə meydan oxudu.
Bu düşüncənin ortaya çıxması və ictihada qarşı durması ilə xəbərlərə daha çox meyl yarandı. Nəticədə böyük müdəddislər əvvəlki əsas rəvayət məcmuələri (Kafi, Mən Lə Yaḥḍuruhu əl-Fəqih, Təhzib və İstibsar) yanında yeni rəvayət toplusu hazırladılar ki, bunlar Şiə rəvayət məcmuələrinin sonrakı nüsxələri hesab olunurdu. Məsələn, Əl-Cəvam əl-Kələm adlı kitabı, Şeyx Məclisi və onun üslubunda hazırlanmışdır; bu kitabda dini əsaslar, fiqh, əxlaq və təfsir mövzuları yer alırdı. Fəyz Kaşani “Vafi” adlı kitabını yazdı…
Xəbərlərə və hədislərə bu böyük maraq nəticəsində “rəvayət təfsiri”nin hazırlanması da sürət qazandı və müdəddislərin qələmi ilə bir neçə rəvayət əsaslı təfsir dünyaya təqdim edildi (bunların arasında Fəyz Kaşaninin “Ṣafī”, Bəhraniyə məxsus “əl-Burhan fi təfsir əl-Quran” təfsirləri vardır).
