Qurani-Kərim muğamlarının şahı
Əkbərul-qurra ustad Mustafa İsmayıl, İslam dünyasında Quran qiraəti elmində məşhurların və dahilərin ən parlaq simalarından biridir. O, Allah kəlamını son dərəcə zərif və ruhu oxşayan bir ahənglə, ilahi məna və məfhumlara tam uyğun gələn ləhnlə tilavət edirdi. O, qiraət sənətində bənzəri olmayan bir ustad idi və oxuma tərzində çox üstün və fərqləndirici bir üsluba malik idi. Elə bir şəxs idi ki, dünyanın bütün qariləri onun mənəviyyat dolu dərgahı qarşısında baş əyir və ona sevgi bəsləyirdilər.
Həqiqətən də, mərhum ustad Mustafa İsmayıl kimi parlaq bir qarinin bənzərsiz və füsunkar tilavəti ki, o tilavət göylərdən gələn ən xoş avazlarla və ilahi ayələrin ruhani sədası ilə müşayiət olunur, insanın ruhuna təravət və aramlıq bəxş edir. Elə buna görədir ki, Peyğəmbərimiz (s) buyurmuşdur: “Gözəl səs qarilər üçün bir zinətdir”. Qiraət ustadları və bu sənətin öncülləri belə hesab edirlər ki, mərhum ustad Mustafa İsmayılın hüznlü avazı elə bir saflıq, kamillik və mənəvi cazibəyə malikdir ki, dinləyicilərin qəlbinə işləyir və xüsusi bir təsir gücünə sahibdir.
Mustafanı yalnız qiraəti deyil, onun təvazökarlığı və mərdliyi də sevilən edirdi. O, Əhzab surəsini oxuyanda insanlar heyranlıqdan elə qışqıraraq tərif edirdilər ki, məclis titrəyirdi. Quran oxuyan zaman böyük bir təvazö ilə icazə istəyib qiraəti bitirmək istədikdə, insanlar ona təkid edir, yalvarır və davam etməsini istəyirdilər. O isə oxuyur və tarixdə misli nadir görünən bir qiraət yaradırdı. Xüsusilə də “Haqqa” surəsini elə oxuyurdu ki, dinləyənləri məst olub özünə gələ bilmirdi. Onun tilavətləri insanın ruhunun dərinliklərinə işləyir, ayələr haqqında düşünməyə və Allah kəlamından ibrət almağa təşviq edirdi. Dahilərdən biri deyir:
“Qariyin sənəti budur ki, Quran məfhumlarını dinləyicinin zehnində canlandırsın. Məşhur qarilərin bir anda parlamasının, əhli-nəzər tərəfindən qəbul olunmasının səbəbi əbəs deyil. Məsələn, Şeyx Mustafa İsmayıl və digər ustadlar Quran oxuyanda siz hiss edirsiniz ki, onlar sözləri deyil, məfhumları sizə verirlər. Buna görə məşhur olurlar və şagirdləri də onları təqlid edirlər”.
Mərhum Mustafa İsmayılın Quran qiraəti sahəsində yaratdığı üslub parlaq bir şah əsərdir. Bu üslubda qari eyni anda həm təcvid elmini bəyan edir, həm də ayələrin dərin mənalarını dinləyiciyə ötürərək, Quranın ilahi məzmununu canlı şəkildə canlandırır. Elə buna görədir ki, Quranın əsil ruhu və batini onun gözəl ləhnində parıldayır. O, Qiraət növlərini və ravilərini tam şəkildə tanıyıb yiyələnmişdir. Müxtəlif qiraətlərlə Quran oxuya bilirdi, lakin əsasən Misir ənənəsinə uyğun “Vərş” qiraəti ilə tilavət edirdi. O, bütün məqam və ləhnlərdə yüksək məharətə sahib idi və mütəxəssislər onu Quran qiraətinin tək və misilsiz ustadı hesab edirdilər.
Mustafa Misirin Tanta bölgəsində doğulmuş, ilkin təhsilini ustad Seyyid əl-Bədəvinin yanında almışdır. Daha sonra Tantadakı Əl-Əhmədi institutunda, Şeyx Xəlil əl-Husri ilə birlikdə, dövrün ən böyük alimlərindən sayılan Şeyx İbrahim Səlamın dərgahında ali qiraət elmini öyrənmişdir. Qahirəyə ilk səfəri zamanı Şeyx Məhəmməd Rafət ilə görüşmüş və Quran oxumuş, Rafət isə onun əlini tutaraq parlaq gələcəyini müjdələmişdir. Kor olmasına baxmayaraq, o, Mustafa İsmayılın istedadını qəlb gözü ilə görmüş və onun sənətinin gözəlliyini dərindən dərk etmişdi.
Mustafa İsmayıl qiraət elminin ən böyük ustadlarındandır. O, musiqi məqamlarını və təcvid elmini mükəmməl bildiyindən ən yüksək dəyərli qiraətləri yaratmışdır. O deyirdi: “Quran tilavətinin təcvid və səs üslubu təxminən 18 muğam üzərində qurulub — məsələn, Bayat, Səba, Şur, Hicaz, Rast, Segah, Əcəm, Mərmil, Nəvə, Üşşaq və s.” Onun fikrincə, gözəl səsi olan bir qari mütləq musiqi elmini və “vəqf-ibtida” qaydalarını bilməlidir. Lakin bununla yanaşı Quranın haqqını verməli, həddi aşmamalıdır. Gözəl səs ayə və hədislərdə də tərif olunmuşdur. Peyğəmbər (s) buyurub: “Quranı gözəl səslə oxuyun”, həmçinin: “Kim Quranı avazla oxumazsa bizdən deyil”. Burada məqsəd gözəl və ruhani səsdir, Allahın razılığına uyğun olan tilavətdir.
Mərhum ustad Xəlil əl-Hussari onun səsi haqqında demişdir: “O, Quran ləhnlərini bəyan etməkdə bənzərsiz bir ustad idi”.
Mustafa İsmayılın sözlərinə görə, böyük qari öz dini və vətəninin ən yaxşı fərdidir. O, 1352-ci ildəki (1973–1974) Türkiyə səfərində böyük ehtiramla qarşılanmış, ölkənin baş naziri şəxsən onunla görüşmüş, qızıl su ilə yazılmış Quran hədiyyə etmişdir. 1353-cü ildən etibarən üç il ardıcıl Ramazan aylarında Livanda Quran oxumuş və bu ölkənin birinci dərəcəli ordeni ilə təltif edilmişdir. Şeyx Mustafa dünyanın çox bölgələrində səfərlərdə olmuşdur. O deyərdi: “Qari Quran müsəlmanların qəlbində xüsusi yerə malikdir. Haraya getsə, qəzetlər, jurnallar onun haqqında yazır, radio və televiziya proqramlarında onlara xüsusi yer ayrılır”. Onun məşhurluğunun səbəbi budur ki, oxuyarkən məfhumları zehnində canlandırıb dinləyicilərə ötürürdü. Doğrudan da, ustad Mustafa hər yerdə oxuyanda dinləyənlər valeh olur və heyranlıqla onu tərifləyirlər. O, “maə” (su) sözünü oxuyanda elə bir tərzdə tələffüz edirdi ki, insan sanki suyu gözünün önündə görürdü və bu hal bütün ayələrdə hiss olunurdu.
O, çox məşhur məscidlərdə Quran tilavət etmişdir: Şam böyük Əməvi məscidi, Livanın Cami Kəbir məscidi, İraq imam Hüseyn (ə) məscidi, Məscidul-Əqsa, Məscidul-Həram və Paris böyük məscidi də tilavət etdiyi məkanlardandır.
Bu böyük ustad yalnız məclis qiraətləri deyil, bütün Quranı həm tərtil, həm də təhqiq üslubunda oxumuşdur. Onun tilavətləri dünyanın bir çox ölkələrində sevilir, qari olmaq istəyənlər onun oxularından ilham alaraq yüksək mərtəbələrə çatırlar. Onun tilavətləri bu gün də internet şəbələrində yayımlanmaqdadır. Özü dünyadan köçsə də qəlbə fərahlıq verən gözəl avazı hələ də dinləyicilərin qulaqlarında əks-səda verir.
Nəhayət, ustad Mustafa İsmayıl ömrünün sonuna yaxın, ardınca saysız sevənlər qoyaraq, 1359-cu ildə Qahirədə dünyasını dəyişdi. İslam dünyası onun kimi bir dahinin itkisindən dərin hüznə qərq oldu. Çünki o, səsi və ləhni ilə çoxlarını İslamın nuruna yönəltmişdi. Onun öz sözləri ilə desək: “Quran qarisi Quranın ən böyük səfiridir”.
Mustafa İsmayıl (17 iyun 1905 – 26 dekabr 1978) Misirli Quran qarisi idi və onu “əkbərül-qurra” və dünya tarixinin ən böyük qarılarından biri adlandırırlar. Bir çoxları Quran qiraətində onun səs tərzini təqlid edirlər. Mustafa İsmayıl 26 dekabr 1978-ci ildə vəfat etdi. Onun vəfatı ilə Misir qarılarının qızıl dövrünün sona yaxınlaşması başlandı.
Həyat yolu
Mustafa Məhəmməd əl-Mərsi İbrahim İsmayıl — məşhur adı ilə Şeyx Mustafa İsmayıl 17 iyun 1905-ci ildə Misirin Qərbiyə vilayətinə aid Mit Ğazal kəndində anadan olmuşdur. O, uşaq yaşlarından babasının təşviqi və nəzarəti altında kənd mədrəsəsində Quran əzbərləməyə başlamış və 12 yaşına çatmadan bütün Quranı hifz etmişdir. Onun Quran müəllimləri Şeyx Əbu Haşiş və Şeyx İdris Faxir olmuşdur.
17 yaşından Tanta şəhərindəki Əl-Əzhər məktəbinə daxil olaraq Şeyx İbrahim Səlamın rəhbərliyi ilə peşəkar şəkildə Quran elmləri və qiraətlərini öyrənmişdir. Nadir səsi sayəsində qısa müddətdə Tanta şəhərində və Mansura, İskəndəriyyə kimi qonşu bölgələrdə tanınmış qarilərə çevrilmişdir.
1944-cü ildə məşhur İmam Hüseyn məscidində Məhəmməd Peyğəmbərin mövlud mərasimində Quran tilavət etdi; Təhrim və Haqqə surələrindən ibarət bu tilavət radiodan birbaşa yayımlandı və onun şöhrətini daha da artırdı.
Sonrakı fəaliyyətləri çərçivəsində o, Kral Faruq sarayının qarisı, həmçinin Qahirədəki Əl-Əzhər məscidinin rəsmi qarisı təyin olundu və Misir radiosunun rəsmi qarılarından biri kimi tanındı. Bir müddət sonra onun tilavətləri bütün Misirə və İslam aləminə yayıldı.
Ustad Mustafa İsmayıl Quran tilavəti üçün Suriya, İraq, Səudiyyə Ərəbistanı, Fələstin, Livan, Türkiyə, Pakistan, Malayziya və İndoneziya kimi bir çox İslam və ərəb ölkələrinə, eləcə də Fransa, Almaniya, Kanada və ABŞ kimi Qərb ölkələrinə səfər etmişdir. Bu səfərlərdə və həmin ölkələrin rəsmiləri tərəfindən ona müxtəlif fəxri medallar təqdim olunmuşdur.
Vəfatı
Nəhayət, Mustafa İsmayıl 1978-ci ildə (1357 hicri-şəmsi) 73 yaşında vəfat etdi. 22 dekabr 1978-ci il cümə günü Dəmiyət şəhərindən qayıdarkən (oradakı son tilavəti Kəhf surəsi oxuduqdan sonra) beyin qanaması keçirmiş, bir gün sonra İskəndəriyyədəki xəstəxanaya aparılmışdır. Bir neçə gün xəstəxanada nəzarətdə saxlanılmış və nəhayət, 26 dekabr çərşənbə axşamı gününün axşamında dünyasını dəyişmişdir. İki gün sonar, 28 dekabr Tahrir meydanı və Ömər Məkram məscidi ətrafında yüksək vəzifəli şəxslərin iştirakı ilə cənazəsi dəfn olunmuşdur. Mərasim televiziya ilə birbaşa yayımlanmışdır. Dəfn mərasimindən sonra onun cənazəsi doğma kəndi Mit Ğazala aparılmış və öz vəsiyyətinə uyğun olaraq öz evində dəfn edilmişdir.
Ustad Mustafa İsmayılın məşhur tilavətlərindən bəziləri bunlardır: Hud, Haqqə, Şəms (1976); Fatir, Haqqə (1970); Hucrat, Qaf, Şərh, Tövhid (1957); Bəqərə, Tariq, Şərh (1957); Həcc (1945); Yusuf, Haqqə (1958); Nəcm, Qəmər, Rəhman, Haqqə, Nazir, Şəms (1956); Nəml (1958); Qaf, Zariyat (1962); Təhrim, Haqqə (1963); Nisa, Rəhman (1966).
Ləqəbi: Şeyx Mustafa İsmayıl — “Qiraətin dahisi” və Misirdə “Qurani-Kərim muğamlarının şahı”
Şeyx Mustafa İsmayıl, Misirli Quran qarisi idi və ona “əkbərul-qurra” — yəni qarilər arasında ən böyük, həmçinin dünyanın tarix boyu yetişdirdiyi ən böyük qarilərdən biri kimi titullar verilmişdir.
Şeyx Mustafa İsmayıla çoxlu ləqəblər verilmişdir ki, onların ən məşhurları bunlardır: “Səmanın nəğməkarı”, “Padşahların və rəhbərlərin qarisi”, “Qiraətin dahisi”, “Qurani-Kərim muğamlarının şahı”, “Qızıl qırtlaq sahibi”. O, haqqında rəsmi şəkildə cənazə mərasimi təşkil olunan ilk qaridir.
Mərhum Şeyx Mustafa İsmayıl Misir və İslam dünyasının ən seçilən qiraət ustadlarından biri sayılırdı. O, qiraət məqamlarına bələd idi və Quranı 19-dan çox əsas muğam və onların çoxsaylı şöbələri üzrə oxuyur, bu zaman son dərəcə xoş avaz və güclü səs sərgiləyirdi. Həmçinin uzun nəfəsə sahib olması ilə məşhur idi və bu gün bir çox qarı onun səs tərzini təqlid edir. Uşaq yaşlarından babasının təşviqi və nəzarəti ilə kənd mədrəsəsində Quran hifzinə başlamış və 12 yaşına çatmadan bütün Quranı əzbərləmişdir. Daha sonra o, Tanta şəhərindəki Əhmədi İnstitutuna daxil olaraq qiraət qaydalarını mükəmməlləşdirmiş, onun tilavəti ustadı Şeyx İdris Faxir tərəfindən 30 dəfə yoxlanılmışdır. 17 yaşında Tanta şəhərindəki Əl-Əzhər məktəbinə daxil olmuş və Şeyx İbrahim Səlamın rəhbərliyi altında peşəkar şəkildə Quran elmlərini və qiraət qaydalarını öyrənməyə başlamışdır.
Mustafa İsmayılın şöhrəti
Onun istedadının əsl parlaması 16 yaşında baş verdi. İstanbuldan Tantaya gətirilən Seyyid Hüseyn bəy Qasabinin cənazəsi üzərində etdiyi tilavət orada olanların hamısını heyran etmişdi. Başqa bir məclisdə Mustafa İsmayıl Şeyx Məhəmməd Rafətlə görüşmüş və onun üçün ayələr oxumuşdu. Ustad Rəfət bu gəncin səsinə valeh olmuş, onun qabiliyyətini yüksək qiymətləndirmiş və qiraət və təcvid elmində daha da kamilləşməsini tövsiyə etmişdi. Mustafa isə bütün gücü ilə buna çalışmışdı. Onun şöhrəti artır və nəticədə Misir kralı Faruq tərəfindən yüksək ehtiramla qarşılanaraq sarayın rəsmi qarisi təyin olunur. 1952-ci il Azad Zabitlər hərəkatından sonra isə mərhum prezident Camal Əbdünnasir tərəfindən “Liyakat medalı” ilə təltif edilmişdir. Camal Əbdünnasir Misirin və bütün ərəb dünyasının ən məşhur siyasi liderlərindən biri olmuşdur. O, Misirin ikinci prezidenti idi və 1956-cı ildən 1970-ci ildə vəfatına qədər ölkəni idarə etmişdir. Şeyx Mustafa İsmayıl ilə Camal Əbdünnasir arasında münasibət rəsmi, hörmətə əsaslanan bir əlaqə idi. Tarixi mənbələr və verilən mətnlərə görə Əbdünnasir tərəfindən yüksək təqdir 1952-ci il “Azad Zabitlər Hərəkatı”ndan sonra Camal Əbdünnasir Misirin prezidenti oldu və Şeyx Mustafa İsmayılın sənətini çox yüksək qiymətləndirdi. Ona “Liyakat medalı” (Nişan əl-İstihaq) təqdim etdi. Bu medal dövlətin ən yüksək fəxri mükafatlarından biri idi. Bundan sonra davamlı olaraq rəsmi dövlət məclislərinə dəvət aldı.
Mustafa İsmayıl tez-tez Misirin dövlət tədbirlərində, rəsmi mərasimlərdə və milli bayramlarda Quran tilavət etmək üçün dəvət olunurdu. Əbdünnasirin dövründə dövlət səviyyəsində ən çox dəvət edilən qari sayılırdı. Misir lideri onun nəfis tilavətlərinə xüsusi rəğbət bəsləyir və tilavətini dəstəkləyirdi.
Camal Əbdünnasir Şeyx Mustafa İsmayılın səsini çox bəyənir, rəsmi qonaqlara onu dinlətdirir və onu Misirin “qürur simalarından biri” hesab edirdi. Camal Əbdünnasir Şeyx Mustafa İsmayılı yüksək qiymətləndirən ilk lider olub. Şeyx Mustafa isə Əbdünnasirin dövründə Misirin ən məşhur və hörmətli dövlət qarisindən biri olub.
Səfərləri
Onun həyatında maraqlı hadisələrdən biri budur ki, mərhum prezident Ənvər Sədat onun səsini çox sevirdi və hətta həbsdə olduğu illərdə onun üslubunu təqlid edərək Quran oxuyurdu. 1977-ci ildə Qüdsə səfərində onu rəsmi heyətə daxil etmiş və Şeyx Mustafa orada Məscidül-Əqsada Quran tilavət etmişdir. O, həmçinin 1960-cı ildə Məscidül-Əqsanı ziyarət etmiş və orada da Quran oxumuşdur.
Şeyx Mustafa İsmayıl bir çox ərəb və İslam ölkələrinə səfərlər etmiş, Almaniya, ABŞ, Seylon adası, Türkiyə, Malayziya və Tanzaniyada Quran oxumuş və bu səfərlərində gözəl tilavətinə görə mükafat və medallar almışdır.
Bu böyük ustad Quranı dünyanın bir çox məşhur məkanlarında Əməvi məscidi, Livandakı Cami Kəbir, İraqın İmam Hüseyn (ə) hərəmi, Məscidul-Əqsa, Məscidul-Həram və Parisdəki Böyük Məsciddə tilavət etmişdir.
Şeyx Mustafa İsmayıl yalnız bir qari deyildi, o, Quranın səsi, mələklərin nəğməsi, ilahi kəlamın bənzərsiz təfsiri idi. Onun səsində həm göyün ahəngi var idi, həm torpağın səmimiyyəti, həm insan qəlbinin ümidləri, həm də ruhun dərinliklərinə enən bir hikmət. O, ayələri yalnız oxumurdu, onları canlandırır, dinləyənin qəlbində hər ayəyə bir aləm açırdı.
Hər tilavəti bir səfər idi. İnsanı özündən alıb Allahın kəlamına doğru aparan bir mənəvi yolçuluq. Onun avazında hüzn də vardı, eşq də, heybət də vardı, mərhəmət də. Məhz buna görə o, təkcə Misirin deyil, bütün İslam aləminin qəlbində silinməz iz qoymuşdu.
Şeyx Mustafa İsmayıl dünyadan köçsə də, səsi hələ də yaşayır. Məscidlərin minbərlərində, evlərin sakit guşələrində, səcdəyə qapanan könüllərdə və Quran sevən bütün ürəklərdə. O, ilahi kəlamın xidmətində keçirdiyi ömrü ilə nəslin-nəslə örnək olmuş və göstəmişdir ki, qari olmaq sadəcə oxumaq deyil, Quranın nurunu insanlara çatdırmaqdır.
Bu gün də hər kəs onun tilavətini dinləyərkən eyni hissi keçirir. Sanki Quran yenidən nazil olur… sanki ayələr yenidən canlanır… sanki ruh, ilahi kəlamla bir daha dirilir.
Allah bu böyük ustada rəhmət etsin. Onun səsi kimi parlaq və əbədi bir yadigar az insana nəsib olar.
“Darul-Quran” müəssisəsindən əldə olunmuş məlumatlar
Hazırladı: Sara Əmirzadə
