Həzrəti İdris (ə)

İdris peyğəmbər

آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ

  “Peyğəmbərimiz Rəbbi tərəfindən ona nazil olana iman gətirdi və möminlər hamılıqla Allaha, Onun mələklərinə, kitablarına, elçilərinə (peyğəmbərlərə) iman gətirdilər (və dedilər): “Onun elçilərinin heç biri arasında fərq qoymuruq” (“Bəqərə” surəsi, ayə 285).

   Quran Adəm (ə) və Nuh (ə) arasında olan zaman fasiləsində açıq şəkildə hər hansı bir peyğəmbərin adını çəkmir. Lakin tarixi mənbələrə görə bu dövrdə Adəm övladlarından bir çox peyğəmbərlər gəlib getmişdir ki, onlardan biri də Quranda adı iki dəfə çəkilən İdris (ə) peyğəmbərdir:

وَإِسْمَاعِيلَ وَإِدْرِيسَ وَذَا الْكِفْلِ كُلٌّ مِنَ الصَّابِرِينَ

“Həmçinin İsmaili, İdrisi və Zəlkifli (İlyası yada sal) ki, onların hamısı səbirlilərdən idilər (peyğəmbərlik yükünün ağırlığına və onun gözəl icrasının və ümmətin tərbiyə edilməsinin çətinliklərinə dözürdülər)” (“Ənbiya” surəsi, ayə 85)

وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِدْرِيسَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَبِيًّا

“Və bu kitabda İdrisi xatırla ki, o, çox doğru bir peyğəmbər idi” (“Məryəm” surəsi, ayə 56).

  Muhəmməd İştihadinin “Qissehayi Quran” (“Quran hekayələri”) kitabında qeyd olunur ki, əsl adı “Uxnux” olan İdris (ə) Kufə yaxınlığında, indiki Səhlə məscidinin yerləşdiyi yerdə yaşayırdı. O, dərzi idi və üç yüz il ömür sürmüşdü.

  Səmavi kitablardan otuz səhifə ona nazil olmuşdu. O, dərzilik edən ilk şəxs olmuş, libas tikməyin üsulunu insanlara öyrətmişdi. Ona qədər insanlar bədənlərini örtmək üçün heyvan dərisindən istifadə edirdilər. Ondan sonra insanlar tədriclə tikili libaslardan istifadə etmişlər. Qələmlə ilk dəfə yazı yazan şəxs də Həzrət İdris (ə) olmuşdur. Həmçinin nücum və hesab elminə malik olub onları insanlara tədris edərdi. Asimani kitabları insanlara öyrədər, öz nəsihətləri ilə onları hidayət edərdi. Bu səbəbdən ona “dərs” sözündən götürülən “İdris” adı verilmişdir.

İdrisin arzusu

Allah tərəfindən bir mələk İdrisin (ə) yanına gələrək ona əməllərinin qəbul olunması müjdəsini verir. İdris (ə) çox xoşhal olur və Allaha şükr edir. Sonra arzu edir ki, həmişə diri qalıb Allaha şükr etməklə məşğul olsun.

Mələk ondan soruşur: “Nə arzun var?”

İdris deyir: “Diri qalıb Allaha şükr etməkdən başqa arzum yoxdur. Çünki bu vaxtadək dua edirdim ki, əməllərim qəbul olunsun və qəbul olundu. İndi istəyirəm ki, Allaha əməllərimi qəbul ediyi üçün şükr edim və bu şükr davamlı olsun”.

Mələk İdrisi (ə) qanadlarına alıb onu göylərə apardı. İndi İdris (ə) diridir və Allaha şükr etməklə məşğuldur. Bəzi rəvayətlərə görə İdris (ə) bir müddət göylərdə qaldıqdan sonra Əzrail (ə) onun ruhunu dörd və beşinci səma arasında təhvil alır.

İdris (ə) peyğəmbərin buyurduqlarından

 Ey insanlar! Bilin və inanın ki, təqva böyük hikmət, əzəmətli nemətdir. Yaxşılıq və səadətə sövq edən amil, xeyir, anlayış və əqlin qapılarının açarıdır. Çünki Allah bəndəsini sevdikdə əqli ona bəxş edər (ona düşünmək nemətini bəxş edər).

Vaxtınızın çoxunu Allahla razu-niyaz və dua ilə keçirin. Allaha pərəstişdə və Onun yolunda bir-birinizə yardım edin. Belə ki, əgər Allah sizin həmrəyliyinizi görsə, istəklərinizi yerinə yetirər və sizi arzularınıza çatdırar. Öz bol və əbədi nemətləri ilə sizi mükafatlandırar.

Oruc tutduğunuz vaxt öz nəfsinizi hər cür pislikdən pak edin və saf, xalis qəlblə Allah üçün oruc tutun. Çünki Allah tezliklə xalis olmayan ürəklərə qıfıl vurar. Oruc tutmaq, yemək və sudan çəkinməklə yanaşı bədən üzvlərinizi də günahdan qoruyun.

İdris və ya Xənux – İlahi peyğəmbərlərdən biri

İdris və ya Xənux Allahın peyğəmbərlərindən olub, Quranda böyük peyğəmbərlərdən biri kimi xatırlanır və uca məqama çatmışdır. Bəzi Quran təfsirçiləri və müsəlman tarixçiləri İdrisi Tövratda adı çəkilən Xənox (Nuhun cəddi) ilə eyni şəxs hesab ediblər. İslam rəvayətlərinə görə, İdris ilk dəfə geyim tikmiş, yazı üçün qələmdən istifadə etmiş və ulduz elmləri (astronomiya) və hesab elminə yiyələnmişdir. Onun peşəsi dərzilik olmuş, Səhlə məscidi isə onun evi sayılır. Onun vəfat edib-etməməsi və ya hələ də diri olması məsələsində İslam alimləri və təfsirçiləri arasında fikir ayrılığı var.

İdris adının verilmə səbəbi

Bu barədə üç fərqli nəzəriyyə mövcuddur:

1. Bəziləri “İdris” adını “dərs” və “dərs vermək” sözündən götürüldüyünü bildirir və bu adın ona çoxlu elm öyrənməsi və dərs deməsi səbəbilə verildiyini deyirlər. Belə ki, o, otuzdan çox səhifəni (ilahi kitab parçaları) tədris etmişdir. Bu fikir, təfsirçi Əli ibn İbrahim Qumminin İmam Sadiqdən (ə) nəql etdiyi bir rəvayətdə də təsdiqlənir: “Ona İdris deyilməsinin səbəbi, kitabları çox oxuması və dərs verməsi olmuşdur.”

2. Digərləri “İdris” sözünün “dürūs” kökündən gəldiyini, yəni “gizlənmək” mənasını verdiyini iddia edir və onun bu adla anılmasının səbəbini qəfil qeybə çəkilməsi kimi göstərirlər.

3. Başqa bir qrup isə hesab edir ki, “İdris” qeyri-ərəb (əcəm) mənşəli addır və “dərs” sözündən törəməsi mümkün deyil. Bəzi fikirlərə görə, İdris elə qədim Yunan mifologiyasında tanrıların və insanın arasındakı elçi sayılan “Hermes”dir.

Başqa bir nəzəriyyəyə əsasən, o, Tövratda “Xənux” adı ilə tanınan şəxsdir və atası “Bəred ibn Mehəlil” olmuşdur. Bu adın ərəb dilinə keçərkən dəyişməsi, ibrani və ərəb dillərindəki tələffüz fərqlərindən qaynaqlanmışdır.

İdris və Xənuxun həqiqətən eyni şəxs olub-olmadığını dəqiq bilmədən belə, bütün müsəlmanlar Xənuxu Allahın ilk peyğəmbərlərindən biri kimi qəbul edir və ona hörmətlə yanaşırlar.

Əllamə Təbatəbai “Əl-Mizan” təfsirində qeyd edir ki, İdrisin digər adı “Hermes” olub. Bəziləri bu adın ərəb dilində “Hirmis”, yunan dilində isə “Ermis” olduğunu deyirlər. Ermis yunan dilində “Merkuri” (planet) deməkdir. Digərləri isə bu adın yunan dilində “Trəmis”, ibrani dilində “Xənux” olduğunu, onun ərəblər tərəfindən “Əxnux” şəklində tələffüz edildiyini, və Allahın onu Quranda “İdris” adı ilə andığını bildirmişlər.

Həyat yoldaşı

Hz. İdrisin (ə) həyatı və sonu ilə bağlı çoxlu fərqli fikirlər mövcuddur. Mövcud məlumatların əksəriyyəti etibarlı sayılmır və bəzi alimlərin fikrincə, İdris (ə) haqqında deyilənlərin çoxu israiliyyat (yəni Tövrat və yəhudi mənbələrindən İslam mətnlərinə keçmiş məlumatlar) sayılır. 

Nəsəbi (Soyu)

Ayətullah Cavad Amuli inanır ki, Həzrət İdris (ə), Nuhdan (ə) əvvəl gəlmiş peyğəmbərlərin çoxunun mənsub olduğu bir soyun başlanğıcıdır. Bəzi mənbələrə görə, İdrislə (ə) Adəm (ə) arasında beş nəsil fərq vardır. Təfsirçi Təbərsi “Məcməʿ əl-Bəyan” adlı əsərində qeyd edir ki, İdris (ə), Həzrət Nuhun (ə) ata babasıdır, onun adı Tövratda “Xənux” (Enoch) olaraq keçir və onun göyə qalxması ilə bağlı müxtəlif rəvayətlər mövcuddur.

Tövratın “Yaradılış” (Səfər Təkvīn) kitabının 5-ci fəslində Nuhun əcdadları haqqında belə deyilir:
“Yared 162 il yaşadı və Xənuxu doğdu; Xənuxdan Metuşəlah doğuldu; Metuşəlahtan isə Ləmək doğuldu və Ləməkdən Nuh doğuldu.”
Bu ifadələr, “Məcməʿ əl-Bəyan”da qeyd olunan “İdris, Nuhun babasıdır” fikrini təsdiqləyir.

Bəzi İslam mənbələrində, İdris (ə) İslam Peyğəmbəri Məhəmmədin (s) nəsil şəcərəsində də göstərilmişdir. Lakin bəzi alimlər bu fikri qəbul etməmiş, belə əsaslandırmışlar ki, əgər İdris (ə) Məhəmməd Peyğəmbərin (s) əcdadı olsaydı, Məhəmməd Peyğəmbərin merac gecəsində ona “saleh qardaş” (əl-əxu’s-salih) deməsi məntiqi olmazdı. Amma İbn Kəsir bu rəvayəti bu iddiaya əsas kimi doğru saymamış və ehtimal etmişdir ki, Həzrət İdris bu ifadəni təvazökarlıq və hörmət məqsədilə işlətmişdir.

İdris Peyğəmbər: Merac Görüşü, Göyə Qalxması və Tövratla Paralellər

• İdris peyğəmbər Qurani-Kərimdə uca məqam sahibi bir peyğəmbər kimi tanıdılır.
• Onun həyatı və şəxsiyyəti ilə bağlı məlumatlar əsasən rəvayətlər, təfsirlər və Tövrat paralelləri üzərində qurulmuşdur.
• Bu məqalədə üç əsas aspektə – meracda görüş, göyə qalxması, və Tövratdakı paralellər – diqqət yetiriləcəkdir.

Merac Gecəsində Görüş

• Merac: Peyğəmbər Məhəmmədin (s) bir gecədə Məscidül-Həramdan Məscidül-Əqsaya, oradan isə səmaya yüksəldiyi ilahi səfər.
• Bu hadisə Quranda (“İsra” surəsi) və çoxsaylı hədislərdə qeyd olunub.

İdris peyğəmbərlə görüş

• Merac rəvayətlərində qeyd olunur ki, Həzrət Məhəmməd (s) göylərdə peyğəmbərlərlə görüşür.
• Dördüncü səmada İdris peyğəmbərlə görüş baş verir.
• Həzrət İdris, onu “əxu’s-salih” (saleh qardaş) olaraq salamlayır.

Yorumlar və mübahisələr

• Bəzi alimlər deyir ki, bu ifadə İdrisin (ə) Peyğəmbərin əcdadı olmadığına dəlalət edir.
• Digərləri isə bu ifadənin təvazökarlıq və ümumi mömin münasibəti ilə bağlı olduğunu bildirirlər.

İdrisin Göyə Qalxması

  Qurani-Kərimdə “Məryəm” surəsi, 56-57-ci ayələr:

“Kitabda İdrisi də yada sal. O, doğruçu bir peyğəmbər idi. Biz onu uca bir məqama qaldırdıq.”

Təfsirlər və İslam rəvayətləri

• Əksər təfsirçilər bu “uca məqam” ifadəsini fiziki və ya mənəvi yüksəliş kimi şərh ediblər.
• Rəvayətlərə görə, o, canlı halda göyə qaldırılıb və ya ölümdən sonra göyə ucaldılıb.
• Bəzi rəvayətlər onu dördüncü göydə yerləşdirir və deyilir ki, o, orada hələ də yaşayır.

Fərqli baxışlar

• Bəziləri bu hadisəni İsanın göyə qalxması ilə müqayisə edir.
• Sufilər və bəzi fəlsəfi məktəblər bunu mənəvi yüksəliş kimi izah edir.

Tövrat və Yəhudi Əfsanələrində İdris (Xənux)

Tövratdakı Xənux, Tövratın “Yaradılış” kitabında (Bab 5) Xənux (Enoch) adlı bir şəxsə yer ayrılır. O, saleh insan kimi tanıdılır və 365 il yaşadıqdan sonra “Allah onu aldı” deyə qeyd olunur (yəni göyə qalxdı).

İslam və Yəhudi mənbələrinin ortaq nöqtələri

• Hər iki mədəniyyətdə Xənux/İdris elm sahibi, göyə qalxmış, ilahi razılıq qazanmış şəxs kimi təqdim olunur.
• İdris və Xənux eyni şəxs sayılırmı? Bəzi İslam alimləri bəli deyir (məs. Əllamə Təbatəbai, Tabəri).

Hermes və qədim mifologiyalarla əlaqələr – Bəzi qədim İslam mənbələrində İdrisin adı “Hermes” kimi də çəkilir. Yunan mifologiyasında Hermes tanrı ilə insanlar arasında vasitəçi idi. Bəzi tədqiqatçılar bu əlaqəni kultural sintez (mədəni qarışma) kimi qiymətləndirir. İdris peyğəmbər Qurani-Kərimdə və dini mənbələrdə nadir və uca mövqe sahibi kimi tanıdılır. Meracda onunla görüş, göyə ucalması və Tövratdakı paralellər, onu həm İslamda, həm də səmavi dinlərdə önəmli şəxsiyyət halına gətirir. Hərçənd tarixi detallarda fərqliliklər mövcuddur, amma bütün tərəflər onu saleh, bilikli və uca ruh sahibi kimi qəbul edir.

Doğumu və Uşaqlığı

Bəzi mənbələrə görə, Həzrət İdris Misirin Memfis (ərəb mənbələrində “Mənf”) şəhərində anadan olmuşdur. Digərləri isə onun Babil şəhərində dünyaya gəldiyini qeyd edirlər. İdris (ə) orada böyümüş və elm öyrənmişdir. Rəvayətlərə əsasən, o, Adəmin oğlu Şisdən (Şis ibn Adəm), yəni öz ulu babasından dərs almışdır.

Peyğəmbərliyə seçilməsi və hicrəti

İdris (ə) böyüdükdən sonra, Allah onu peyğəmbərliyə seçdi və ilahi risaləti ona vəhy etdi. Lakin Babil xalqının əksəriyyəti onun sözünə qulaq asmadı və ona itaət etməyib, qarşı çıxdılar. Bu səbəbdən, İdris (ə) özünə iman gətirən azsaylı ardıcılları ilə birlikdə Babil şəhərini tərk etməyə qərar verdi.

Misirə köç və şəhərsalma fəaliyyəti

Onlar Babildən çıxaraq Nil çayına və Misir torpaqlarına doğru yola düşdülər. İdris (ə) Misirdə yerləşdikdən sonra, insanlara yalnız dini təlimləri deyil, eyni zamanda:

• Şəhərsalma qaydaları (memarlıq və planlaşdırma),
• Sivilizasiyanın idarə olunması,
• Cəmiyyətin quruluş qaydaları və siyasi nizam-intizam haqqında da məlumat verdi.

Beləliklə, o, həm peyğəmbər, həm də sivil cəmiyyətin qurucusu kimi tanındı.

Övladları

Tarixi mənbələrə görə, İdris peyğəmbərin bir neçə övladı olmuşdur. Lakin yalnız Metuşəlah (Metuşləx), Naxura və Hərqasîl adlı övladlarının adları kitablarda qeyd edilmişdir.

Peyğəmbərliyi və Risaləti

İdris, Allahın göndərdiyi üçüncü peyğəmbər hesab olunur. O, Qabil nəslini hidayət etmək üçün göndərilmişdi. Bu nəslin üzvləri şirkə düşmüş, spirtli içkilər içən, bütlərə sitayiş edən insanlardan ibarət idi.

İdris (ə):

• İnsaları haqqa və təvhidə (Allahın birliyinə) çağırırdı,
• Onlardan Adəm və Şisin şəriətinə tabe olmalarını istəyirdi,
• İnsanlara bir-birilərinə qarşı ədalətli və insaflı davranmalarını öyrədirdi,
• Zəiflərə qarşı laqeydlik göstərilməməsini tövsiyə edirdi,
• Dinin düşmənləri ilə mübarizəyə (cihada) hazır olmalarını bildirirdi,
• Zəkat verməklə kasıblara yardım etməyi təşviq edirdi,
• Müəyyən günlərdə oruc tutmağın vacibliyini xatırladırdı.

Sonu və Ölümü

İdris peyğəmbərin yer üzündə neçə il yaşadığı barədə müxtəlif rəylər mövcuddur. Bəzi mənbələrə görə, onun yer üzündəki ömrü təxminən üç yüz il olmuşdur.

Onun yer üzündəki sonu və vəfatı ilə bağlı da fərqli rəvayətlər mövcuddur:

Səkkiz mərhələli seçmə və göyə qalxması:

Bəzi rəvayətlərə görə, İdris (ə) öz ardıcılları arasından 100 saleh şəxsi seçdi, sonra onlardan 70 nəfəri, sonra 10 nəfəri, daha sonra isə 7 nəfəri seçərək onlarla birlikdə dua edib Allaha yalvardı. Bu insanlar onunla birlikdə ibadətə davam etdilər, ta ki Allah İdrisin ruhunu uca aləmlərə (Mələyi-Əlaya) yüksəltdi.

Qabil nəslinin günahları və göyə aparılması:

Başqa rəvayətə görə, İdris Qabil nəslinin günahlarını görəndə, Allahdan onu yanına aparmasını istədi və Allah da bu duanı qəbul etdi. Rəvayətlərə əsasən, o hazırda dördüncü və ya altıncı göydə yaşayır.
Bəzi başqa rəvayətlər isə deyir ki, o dördüncü göyə qalxıb və orada vəfat etmişdir.

Diriykən cənnətə daxil olması:

Digər rəvayətlərə əsasən, İdris (ə) canlı olaraq cənnətə daxil olmuş və oradan bir daha çıxmamışdır.

Əfsanəvi rəvayət – Şükr üçün həyat arzusu

Bir rəvayətdə deyilir ki, bir mələk ona əməllərinin qəbul olunması və günahlarının bağışlandığı müjdəsini verdi.
İdris bu müjdəni eşidəndən sonra həyatda qalmaq arzusunu dilə gətirdi.
Mələk ondan soruşdu: “Niyə yaşamaq istəyirsən?”
İdris cavab verdi:

“Çünki ömrüm boyu əməllərimin qəbul olunması üçün dua etmişdim. İndi arzuma çatdım, Rəbbimə şükür etmək üçün yaşamaq istəyirəm.”

Bu zaman mələk öz qanadını açaraq onu qucaqladı və göylərə qaldırdı.

İdris Peyğəmbər Quranda

İdris (ə), Qurani-Kərimdə adı çəkilən 26 peyğəmbərdən biridir. Onun adı Quranda iki dəfə zikr olunur:

• Məryəm surəsi, ayə 56-57
• Ənbiya surəsi, ayə 84-85

Bu ayələrdə İdris peyğəmbər:

• Doğru danışan (siddiq),
• Səbirli və saleh,
• Uca məqama çatmış biri kimi təqdim olunur.
  Allah onun rəhmətinə daxil olduğunu da bildirir.

Tövratla müqayisə

Halbuki, Əhdi-Ətiqdə (Tövratda) Həzrət İdrisdən (Xənux) yalnız ümumi şəkildə bəhs olunur. Tövratda onun haqqında:

• “Allahla yürüyürdü”,
• “Allahla yaşadı”
  kimi ifadələrlə qeyd olunur.

Səmaya yüksəlişi və “məkanən əliyyə” təfsiri

Bəzi təfsirçilərin fikrincə, ayə və rəvayətlərə əsasən, Allah İdrisi: Dördüncü, Beşinci və ya altıncı səmaya qaldırmışdır. Bu məqamda Quranda belə deyilir: “Və rəfənahu məkanən əliyyə”
(Və Biz onu uca bir məqama qaldırdıq) – Məryəm surəsi, ayə 57. Başqa bəzi rəvayətlərə görə isə onun ruhu dördüncü və beşinci səma arasında qəbul edilmişdir.

Ruhani və mənəvi təfsirlər

Bəzi alimlər bildirir ki, “uca məkan” ifadəsi fiziki yer və ya məkan üstünlüyü demək deyil. Yəni bir şəxsin ən yüksək səma qatında yerləşməsi belə onun üstünlüyünü izah etməyə kifayət etmir.

Onlara görə, bu ayədəki “məkanən əliyyə” ifadəsi ruhani dərəcə və mənəvi məqamı bildirir. Məryəm surəsində bir-birinin ardınca qeyd olunan peyğəmbərlərin nübüvvət, vilayət və ilahi məqamlar əldə etdikləri vurğulanır. Bu da ayənin mənəvi yüksəliş mənasında olduğunu gücləndirir.

İmam Baqirdən (ə) rəvayət

İmam Məhəmməd Baqir (ə) də bu fikri dəstəkləyərək belə buyurmuşdur:

“Quranda qeyd olunan ‘uca məkan’ fiziki bir yer deyil. Bu, İdrisin mənəvi dərəcəsi və yüksək mərtəbəsi deməkdir.”

İdris və İlyas Peyğəmbərlərin Quranda bir-biri ilə əlaqələndirilməsi – Qurandakı Ayələr və Fikirlər

Bəzi təfsirçilər Qurandakı bu ayələrə əsaslanaraq:

“Zəkəriyya, Yəhya, İsa və İlyas – onların hamısı salehlərdən idi.”
(Saffat surəsi, 123-132; Ənam surəsi, ayə 85)

“Şübhəsiz ki, İlyas da göndərilən elçilərdəndir.”
(Saffat, 130)

Bu ayələrdə adı çəkilən “İlyas” peyğəmbəri, bəzi müfəssirlər İdris peyğəmbərlə eyniləşdirmişdir. Onlar İdrisə aid olan xüsusiyyət və hekayələri İlyas adı altında qeyd ediblər. Məşhur təfsirçi Təbərsi, “Məcməʿ əl-Bəyan” adlı əsərində İbn Məsuddan belə nəql edir:

“Ayədə keçən İlyas əslində İdris peyğəmbərdir və o, Nuhun babasıdır.”

Quran Qiraətindəki Fərqli Tələffüzlər və Təsirlər

Kufi məktəbinə mənsub bir qrup qədim Quran qiraətçisi, Saffat surəsindəki bu ayəni belə oxuyurmuş: “Və innə İdrisə ləminəl-mursəlin” (İlyas yerinə İdris deyirlərmiş) və həmçinin: “Salamun alə İdrasin” (Əl Yasin yerinə)

Bu qiraəti onlar İbn Məsudun mushəfinə istinad edərək oxuyublar.
Lakin müasir tədqiqatçılar düşünürlər ki, bu ya yazı səhvi (təshif), ya da rəqəm və ya xətt səhvlərindən qaynaqlanmışdır.

Şiə Təfsirçilərin Rəyi: İlyas – İdris

Əksər şiə təfsirçiləri bu fikirlə razılaşmır və bildirirlər ki, İlyas və İdris ayrı-ayrı peyğəmbərlərdir.
Sübut kimi isə Ənam surəsinin 83–85-ci ayələrinə əsaslanırlar:

“Bu (tövhid), İbrahimə öz qövmü qarşısında verdiyimiz dəlildir… Biz ona İshaq və Yaqubu bəxş etdik… və bundan əvvəl Nuhu hidayət etdik. Onun nəsilindən Davud, Süleyman, Əyyub, Yusif, Musa, Harun… Zəkəriyya, Yəhya, İsa və İlyas – hamısı salehlərdən idilər.”

Buradakı “min zurriyyətihî” (nəsilindən) ifadəsi:

• Ya İbrahimə,
• Yaxud Nuha

Hər iki halda, İlyas bu peyğəmbərlərin nəsli olaraq göstərilir.
Lakin İdris, Nuhdan əvvəl yaşadığı üçün onun nə İbrahim, nə də Nuhun nəsli ola bilməz.
Bu da göstərir ki, İdris və İlyas eyni şəxs deyildir. Tarixi və təfsiri cəhətdən bəzi qarışıqlıqlar olmuşdur. Lakin əksər mötəbər İslam alimləri və təfsirçilər bu iki peyğəmbəri ayrı şəxsiyyətlər kimi qəbul edirlər. Qurandakı nəsil əlaqələri və səlis qiraət fərqləri də bunu sübut edir.

İdris Peyğəmbərin Xüsusiyyətləri – Elm və İxtiralar

İslam tarixi mənbələrinə görə, İdris (ə):

• İlk dəfə tikiş tikən və paltar geyən insan olmuşdur.
  O zamana qədər insanlar heyvan dərisi və ya ağac yarpaqlarından istifadə edirdilər.
• Yazmaq üçün ilk dəfə qələm istifadə edən şəxs də o olmuşdur.
• Ulduzların hərəkətləri (astroloji), riyaziyyat və hesab elmlərinə dair ilk bilikləri öyrənən və yayan şəxsdir.

Bu səbəblə, o, ilk müəllim sayılır və elm sahələrinin (astronomiya, geometriya, fəlsəfə, hesab, məntiq və hikmət) əsaslarını qoyan şəxs hesab olunur. 
Hətta Rəcəb ayının ilk günü oxunan duada belə qeyd olunur:

“Ey İdrisə ulduzların sayı, hesab, illər, aylar və zamanların vaxtlarını öyrədən Allah!”

Zahidlik və İbadət

İdris (ə) çox ibadət edən, zahid və sadiq bir bəndə idi. Rəvayətlərə görə:

• Hər gün minlərlə dəfə Allaha təkbir, təqdis və təsbih deyərdi.
• Gündüzlərini ibadətlə, gecələrinin bir hissəsini isə istirahətlə keçirərdi.
• Paltar tikərkən belə Allaha zikr edərdi.

Rəvayətlərdə deyilir ki, onun bir günlük əməlləri yer üzündəki bütün insanların bir günlük ibadətinə bərabər idi.

İdris Haqqında Rəvayətlər

Peyğəmbərimiz Mühəmməd (s) belə buyurmuşdur:

“Allah 104 kitab nazil etmişdir:
50 kitab Şisə,
30 kitab İdrisə,
20 kitab İbrahimə və Tövrat, İncil, Zəbur və Furqan.”

Başqa bir hədisdə də deyilir: “İlk dəfə qələm ilə yazan şəxs İdris olmuşdur.”

Bəzi mənbələrə görə, İdrisin kitabında (məsihi mənbələrdə Enoch adlandırılır) İslam peyğəmbəri Mühəmməd (s) haqqında “Bəhail” adı ilə bəhs olunmuşdur. O kitabda belə deyilir:

“Allah, İblisi Qiyamət gününə qədər möhlət verdikdə, ona buyurdu: Mən o gün üçün Özümə bəndələr seçmişəm, onların qəlblərini sınaqdan keçirmişəm. Onlar Mənim dostlarımdır. Mən onlar üçün Müstəfa (Peyğəmbər Məhəmməd) və Əmin (İmam Əli) kimi seçilmişləri göndərmişəm. Onlar Mənim peyğəmbərimə kömək edən ümmətdirlər”.

İdris və Xənux (Enoch) əlaqəsi

İdrisin Tövratdakı Xənux (Enoch) olduğuna inananlara görə, İslam mənbələrində Xənuxla bağlı rəvayətlər İdris haqqında olan rəvayətlər sayılır.
Bu əsasa görə:

• Onun adı “Biharül-Ənvar” əsərində 44 dəfə “Əxnux”, bir neçə dəfə də “Əhnux”, “Əhnuḥ”, “Xənux” və s. kimi formalarla çəkilir.
• “Biharül-Ənvar”ın 95-ci cildində ona nisbət edilən bir səhifə (kitab) mövcuddur.

Bu səhifədəki yazılar, Tövratda Xənoxa aid edilən kitablara bənzəyir:

• Mələkləri görməsi və
• Nuhun tufanı haqqında vəd və s.

Əlavə olaraq, Seyyid ibn Tavusun “Səd əs-Suud” əsərində də İdrisin səhifələrindən və onun sünnələrindən bəhs olunur.

İdris Peyğəmbər (ə) İrfanda və Şeirdə – İrfan Ədəbiyyatında İdris (ə)

İdris peyğəmbərin həyatı ilə bağlı bəzi mistik və təvilə əsaslanan şərhlər, sufilərin və ariflərin onun hekayəsinə xüsusi diqqət göstərdiyini ortaya qoyur. İrfan mətnlərində Həzrət İdris, elə bir səlik (mürid) kimi təqdim olunur ki:

• Dünyəvi ləzzətləri tərk etmiş,
• Dünya arzularından əl çəkmiş,
• Və hələ sağ ikən “ixtiyari ölüm” (yəni nəfsi öldürmə) yaşamışdır.

İbn Ərəbi və Ramzi Mənalar

Məşhur sufi və filosof İbn Ərəbi, təvilə əsaslanaraq İdrisi Allahla mənəvi əlaqəyə malik olan mücərrəd bir nəfsin təcəssümü kimi görür. O, belə bir nəfsi müqəddəs hesab edir. İbn Ərəbinin fikrincə, bəzi məqamlarda İdris və İlyas fərqli şəxslər kimi təqdim olunsa da, ümumi baxışda İlyas, İdrisin ikinci adı və başqa bir yönüdür. İdris ilahilərin elçisi kimi təqdim olunur, İlyas isə həm nəbi, həm də mühüm axırzaman şəxsiyyəti olaraq. İsa ibn Məryəm ilə birlikdə zühur edəcək bir ruhani varlıqdır.

İbn Ərəbi həm də İdrisi xəttatların (yazı sənətinin) peyğəmbəri adlandırmışdır.

İrfani Şeirdə İdris (ə)

İdrisə Quranın və ariflərin baxışı, irfani poeziyada da öz əksini tapmışdır. Şairlər onun həyatını Simvolik və təvilə əsaslanan tərzdə canlandırmışlar. Bu şeirlərdə ən çox vurğulanan mövzu, onun, ölümə qalib gəlməsi və ixtiyari ölümlə (nəfsin öldürülməsi) əbədiyyətə çatmasıdır.

Mövlana və İdris

Böyük arif və şair Mövlana, “Məsnəvi” adlı əsərində İdrisi belə təsvir edir: “O, ulduzların hərəkətini öz gözü ilə görən peyğəmbərdir. Onu həm münəccim, həm də ulduzlarla mənəvi qohumluq içində olan varlıq kimi təqdim edir.

İdrisin bu cür simvolik və fəlsəfi təqdimatı onu təkcə tarixi bir peyğəmbər kimi deyil, həm də daxili təmizlənmə və ruhani yüksəlişin arxetipi olaraq göstərir.

Mövlana (Məsnəvidən):

İdrisin təbiəti ulduzlardan idi,
Səkkiz il Saturnla birgə yol getdi.
Şərqdə və Qərbdə yoldaşı idi,
Onun sirli elmlərinin sirdaşı idi.
Qeybdən qayıdıb yerə gələndə,
Yenə də ulduz elmlərini öyrətdi.
Ulduzlar onun qarşısında saf bağladı,
Göy cisimləri dərsinə qatıldı.
O qədər ki, hamı – istər xalq, istər seçilmiş –
Onun dilindən səmanın səsini eşitdi.

Sənayi:

Ey dost, əgər həqiqi həyat istəyirsənsə,
Ölüm gəlməzdən öncə özünü öldür!
İdris belə bir ölüm sayəsində
Bizdən əvvəl cənnətə çatdı.

Əttar:

Əcəl gəlməmiş özünü öldürdü,
Və bu sayədə əbədi həyata çatdı.
İdrisin vaxtı gəldi – canı oyandı,
Gözlərini həqiqətə açdı.

Bu şeirlərdə Həzrət İdris (ə) bir peyğəmbər olmaqla yanaşı, irfani bir simvol – yəni nəfsani istəklərdən keçərək ilahi həqiqətə çatmış bir insan kimi təqdim olunur.

Kitab “Resalə Leb al-Lebab dər Seyr və Sülük-e Ovliyal-Elbab”da, ki, Ayətullah Seyid Məhəmməd Hüseyn Hüseyni Tehrani tərəfindən yazılıb və bu kitab Seyid Məhəmməd Hüseyn Təbatəbayinin dərslərinin şərhi və qeydləridir, onun sözlərinə istinadən belə qeyd olunur:

Yuxu (nəas) halında İdris peyğəmbəri görmüş və ondan eşitmişəm ki:
«Mənim həyatımda dəhşətli hadisələr və çətinliklər baş verdi və adi təbii qanunlar əsasında onların həlli qeyri-mümkün görünürdü və mümkün olmayanlar sırasına daxil idi. Amma birdən-birə mənə aydın oldu ki, adi səbəb və vasitələrdən yuxarıda bir əl, qeyb aləmindən gələn, bu düyünləri açdı və bu problemləri aradan qaldırdı.»

Əlamə Təbatəbayi bu müşahidədən sonra deyir ki, bu mənim üçün təbiət aləminin o dünyadakı aləmə birləşməsinin ilk keçidi oldu və əlaqə ipi məhz buradan başladı.

Qurani-Kərim
Müqəddəs Kitab (İncil)

İbn Cavzî, Əbu Fərc Əbdülrəhman ibn Əli, “Muntəzhəm fi-tarix al-mulük wal-umməm”, Beyrut, Dər əl-Kutub əl-ʿİlmiyyə, 1993.
İbn Xəldun, Əbdülrəhman, “Tarix ibn Xəldun”, Beyrut, Dər əl-Fikr, 1421 h.
İbn Səʿd, Məhəmməd, “At-Tabaqat əl-Kubra”, Beyrut, Dər Sader, 1380 h.
İbn ʿAşur, Məhəmməd Tahir, “At-Tahrir wat-Tanvir”, Beyrut, Nəşr Müşəssisət at-Tarix əl-ʿArabī, 1420 h.
İbn Kəsir, İsmayıl, “Qəsəs əl-Anbiyāʾ”, tədqiqatçı: Dr. Mustafa ʿAbd əl-Vahidi, Beyrut, Müəssisət ʿUlum əl-Quran, 4-cü nəşr, 1411 h.
İbn Kəsir, İsmayıl, “əl-Bidaya wan-Nihaya”, Beyrut, Dər əl-Kutub əl-ʿİlmiyyə, 1408 h.
İbn Kəsir, İsmayıl, “Təfsir ibn Kəsir”, Beyrut, Dər Tayyiba li-n-Naşr, 1420 h.
İbn Mənzur, Məhəmməd ibn Makrim, “Lisan al-ʿArab”, 3-cü nəşr, Beyrut, Dər Sader, 1414 h.
İbn Hişam, Əbdülməlik, “As-Siyra an-Nabawiyya”, Beyrut, Dər əl-Maʿrifə, 1430 h.
Əmirî, Rıza, “Hermes el-Heramseh: Din, mifologiya və fəlsəfənin uzlaşdırılması üçün bir model”, Tarix fəlsəfəsi jurnalı, № 4, bahar 1390 ş.
Bəh­rānî, Seyid Haşim, “əl-Burhān fi Təfsir əl-Quran”, tədqiqat: İslam Elmləri Bölməsi, Müəssisət əl-Baʿsə, Tehran, 1416 h.
Purxəlqi Çətrudi, Məhdəxt, “Peyğəmbər hekayələri lüğəti”, Məşhəd, Müəssisəyi Çap və Nəşriyyat Astanə Qods Rəzəvi, 1371 ş.
Purnəmdariyan, Təqi, “Peyğəmbər hekayələri Şəms ümumi jild”, Tehran, Mədəni-Tədqiqat İnstitutu, 1369 ş.
Tufiqi, Hüseyn, “Xənuxun sirli kitabi”, Həft Asmən jurnalı, № 3–4, payız və qış 1378 ş.
Cəza’irî, Nimatullah ibn Abdulla, “ən-Nur əl-Mubin fi Qəsəs əl-Anbiyāʾ” (Quran hekayələri) + on dörd məsumun həyatı, tərtibçi M.Siyah, tərcüməçi F.Məşayix, Tehran, 1381 h.
Cavad Amuli, Abdullah, “Qurani-Kərim mövzu təfsiri”, Qum, İsra nəşriyyatı, 1383 ş.
Cəvəri, Məhəmməd, “Qəsəs əl-Anbiyāʾ”, Tehran, İslamiye Kitab mağazası, 1382 ş.
Çəhri, Məcid, “Səffat surəsinin 130‑cu ayəsində ‘Əl-Yasin’ ifadəsinin müxtəlif qirəətləri”, Səhifə Mübin jurnalı, № 57, yaz‑yay 1394 ş.
Haķim Nişaburi, Məhəmməd ibn Abdulla, “əl-Müstədrək ʿalā səhiheyyn”, tərcüməçi Y.Mərʿaşi, Beyrut, Dər əl-Maʿrifə, 1418 h.
Həsəni Amili, Abdüssahib, “əl‑Anbiyāʾ: həyatları və hekayələri”, Beyrut, Müəssisət əl-Aʿlami, 1391 ş.
Xəzailî, Məhəmməd, “Aʿlām əl-Quran”, Tehran, Əmir Kabir, 1371 ş.
Deylami, Haşən ibn Məhəmməd, “Irşād əl-Qulub”, tərcüməçi A.Səlgi‑Nəhəvəndi, Qum, Naser, 1376 ş.
Rəşid Riza, Məhəmməd, “əl‑Minar”, Qahirə, Dər əl‑Minar, 1428 h.
Zəbidi, Murtəza, “Tac əl-ʿUrus”, Beyrut, Dər Sader, 1306 h.
Zəmxşəri, Mahmud ibn Ömər, “Rabiʿ əl-Abrar və Nusus əl-Əxbār”, tədqiqatçı Səlīm ən–Naimi, Qum, Dər əl-Zaxair, 1410 h.
Zəmxşəri, Mahmud ibn Ömər, “əl-Kəşşaf”, Qum, nəşr‑çi əl-Bəlağa, 1415 h.
Sənai Qəznəvi, Abu’l-Məcd, “Divan‑ı Sənai”, tədqiqatçı Mədəris‑Rəzəvi, Tehran, İbn Sina nəşriyyatı, 1342 ş.
Səhilî, Abdürrahman, “ər-Raudh əl‑Anf fi Təfsir əs‑Siyrə əl‑Nabawiyya li‑İbn Hişam”, tərcüməçi Əbdülrəuf, Qahirə, Müəssisət Muxtar, 1391 h.
Seyid ibn Tavus, “əl‑İqbal bil‑əʿmāl əl‑Həsənə fima yaʿmal marra fı-s‑sənə”, Tehran, İslam Təbliğat Departamenti, 1377 ş.
Şəhrestani, Məhəmməd ibn Abdülkərim, “əl-Millal vannəhal”, Beyrut, Dər əl-Maʿrifə, 1402 h.
Sədrəddin Şirazi, Məhəmməd ibn İbrahim, “Təfsir əl-Quran əl-Kərim”, düzəlişçi M.Xəcəvi, Qum, Bədar nəşriyyatı, 1371 ş.
Soduq (İbn Babüyyə), Məhəmməd ibn Əli, “ʿUləl‑Şərāʿiʿ”, Qum, Məktəbət at‑Dawri, 1386 h.
Soduq (İbn Babüyyə), Məhəmməd ibn Əli, “Kamālə‑d‑Dīn və Təmām əl‑Niʿmə”, tərcüməçi Kaṃrāʾı, Tehran, İslamiye Nəşriyyat, 1378 h.
Səffari, Məhəmməd Şəfiʿ, “İbn Ərəbi baxımından İdris (ə) (Futuhat‑ı Məkkə və Fuṣūṣ‑ı Ḥikəm əsərlərinə əsaslanaraq)”, ʿUrfani tədqiqatlar, № 22, payız‑qış 1394 ş.
Təbatəbai, Məhəmməd Hüseyn, “əl-Mizān fi Təfsir əl‑Quran”, Qum, Qum İlahi Elmlər Cəmiyyəti, 1417 h.
Təbərsi, Fəzl ibn Həsən, “Məcməʿ əl-Bəyan fi Təfsir əl‑Quran”, tərcüməçi Hüseyn Nuri və Məhəmməd Muftə, Tehran, Fərəhani Nəşriyyatı, 1352 ş.

Müəlliflik Hüququ Əbədi Nur Saytına Məxsusdur