Qurani-Kərimin nazil olması birdəfəlik (dəfi) olub, yoxsa tədrici?
“نزول” (nüzul) sözü “ن ز ل” kökündən olub, lüğəvi baxımdan yüksək məqamdan aşağı enmə (istər maddi, istərsə də mənəvi) mənasını daşıyır.¹ Termin olaraq isə “Quranın nazil olması” dedikdə, Uca Allah tərəfindən Qurani-Kərimin Peyğəmbərimizə (sallallahu əleyhi və alih) göndərilməsi nəzərdə tutulur. Bu mövzu Quran-elmlərinin əsas mövzularındandır və bu sahədə geniş müzakirələr aparılmışdır.
Quranın nazil olmasının mühüm məsələlərindən biri onun necə nazil olmasıdır. Şübhə yoxdur ki, Qurani-Kərim müxtəlif şərait və münasibətlərdə tədricən Peyğəmbərə (s) nazil olmuşdur. Lakin bununla yanaşı, Qurani-Kərimin dəfi (birdəfəlik) şəkildə də nazil olub-olmaması barədə Quran tədqiqatçıları arasında fikir ayrılığı vardır. Bu mövzuda müxtəlif nəzərlar irəli sürülmüşdür ki, onlardan ən mühümləri aşağıdakılardır:
- Tədrici və dəfi nazil olma nəzəriyyəsi
Bu nəzəra görə, Qurani-Kərimin iki növ nazil olması vardır:
- Tədrici nazil olma– 27 rəcəb tarixində başlamış, risalət dövrü boyunca davam etmiş və zamanla tamamlanmışdır.²
- Dəfi (birdəfəlik) nazil olma– buna əsasən Qurani-Kərim, besətin ilk ilində, Ramazan ayının Qədr gecəsində bir dəfəyə Peyğəmbərə (s) nazil olmuşdur.
Şeyx Səduq³, Feyz Kaşani⁴, Əllamə Məclisi⁵, Əbu Abdullah Zəncani⁶, Məhəmməd Cavad Bəlaği⁷, Əllamə Təbatəbai⁸ və bir çox əhli-sünnə alimləri⁹ bu görüşü qəbul etmişlər.
Bu nəzəriyyənin tərəfdarları Qurani-Kərimin dəfi nazil olmasını sübut etmək üçün bir sıra dəlil və şahidlər irəli sürmüşlər. Onlardan ən mühümləri aşağıdakılardır:
- A) Quran ayələri
Bəzi ayələrdə açıq şəkildə Qurani-Kərimin Ramazan ayında, Qədr gecəsində nazil olduğu bildirilir. Halbuki Quranın tədricən, müxtəlif gecə və günlərdə nazil olması tarixi və danılmaz bir həqiqətdir. Buna görə də həmin ayələrdə qeyd olunan nazil olma, tədrici nazil olma ola bilməz. Ayələrin zahiri də bütün Quranın nazil olmasına dəlalət edir, yalnız bir hissəsinin deyil. Bu ayələr bunlardır:
- Bəqərə surəsinin 185-ci ayəsi Ramazan ayının fəzilətini bildirərək Quranın bu ayda nazil olduğunu bəyan edir:
“Ramazan ayı – Quranın onda nazil edildiyi aydır.”
(شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ)
Bundan əlavə, ayənin məqsədi Ramazan ayının dəyərini göstərmək və onu ucaltdığı üçün, burada bütün Quranın nazil olması (dəfi nazil olma) nəzərdə tutulmalıdır. Çünki Quran ayələri və surələri başqa aylarda da tədricən nazil olmuşdur və bu hal Ramazan ayına xüsusi bir üstünlük qazandırmazdı.
- Qədr surəsinin 1-ci ayəsi açıq şəkildə Quranın Qədr gecəsində nazil olduğunu bildirir:
“Həqiqətən, Biz onu Qədr gecəsində nazil etdik.”
(إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ) - Duxan surəsinin 2 və 3-cü ayələrində “açıq-aydın Kitab”a (Qurana) and içilərək onun mübarək bir gecədə nazil edildiyi bəyan olunur:
“And olsun aydın Kitaba! Biz onu mübarək bir gecədə nazil etdik. Şübhəsiz ki, Biz xəbərdarlıq edənlərik.”
(وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ * إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنذِرِينَ)
Aydındır ki, “أَنْزَلْنَاهُ” sözündəki “hu” əvəzliyi “الْكِتَابِ الْمُبِينِ”ə, yəni Qurana qayıdır və bu da Quranın bir gecədə nazil olmasını ifadə edir. Bundan əlavə, Allahın “Kitabi-Mübin”ə and içməsi göstərir ki, burada Quranın bütövlükdə nəzərdə tutulur. Çünki adətən bir kitabın yalnız bir hissəsinə and içmək, ümumi üslub və zahiri mənaya uyğun olmaz.¹⁰
Начало формы
- B) Əhli-beyt (ə) rəvayətləri
Bu rəvayətlərə əsasən, Qurani-Kərim tədrici nazil olmaqla yanaşı, dəfi (birdəfəlik) şəkildə də nazil olmuşdur:
- Açıq şəkildə bildirən bir rəvayətə görə, Quran bir dəfə bütöv halda Ramazan ayında Beytül-məmura nazil edilmiş, sonra isə iyirmi il ərzində tədricən Peyğəmbərə (s) endirilmişdir:
نَزَلَ القُرآنُ جُملَةً واحِدَةً فى شَهرِ رَمَضانَ إلَى البَيتِ المَعمورِ، ثُمَّ نَزلَ فى طولِ عِشرينَ سَنَةً
“Quran Ramazan ayında bir dəfəyə Beytül-mə`mura nazil edildi, sonra isə iyirmi il ərzində (tədricən) endirildi”.
- “Biz onu mübarək bir gecədə nazil etdik” ayəsi (Duxan, 3) haqqında olan bir rəvayətdə “mübarək gecə”nin Ramazan ayının Qədr gecəsi olduğu bildirilir və Quranın yalnız Qədr gecəsində nazil olduğu qeyd olunur:
لَيلَةُ القَدرِ وهِيَ في كُلِّ سَنَةٍ في شَهرِ رَمَضانَ فِي العَشرِ الأَواخِرِ ، فَلَم يُنزَلِ القُرآنُ إلّا في لَيلَةِ القَدرِ
Qədr gecəsi hər il Ramazan ayının son on günündədir. Allah Quranı yalnız Qədr gecəsində nazil etmişdir.
- Bir rəvayətdə bildirilir ki, Quran da digər səmavi kitablar kimi dəfi şəkildə nazil olmuşdur:
نَزَلَ القُرآنُ جُملَةً واحِدَةً في شَهرِ رَمَضانَ إلَى البَيتِ المَعمورِ ، ثُمَّ نَزَلَ في طولِ عِشرينَ سَنَةً.
Sonra belə buyurulur: Peyğəmbər (s) demişdir:
نَزَلَت صُحُفُ إبراهيمَ في أوَّلِ لَيلَةٍ مِن شَهرِ رَمَضانَ ،
واُنزِلَتِ التَّوراةُ لِسِتٍّ مَضَينَ مِن شَهرِ رَمَضانَ ،
واُنزِلَ الإِنجيلُ لِثَلاثَ عَشرَةَ لَيلَةً خَلَت مِن شَهرِ رَمَضانَ ،
واُنزِلَ الزَّبورُ لِثَمانِ عَشرَةَ خَلَونَ مِن شَهرِ رَمَضانَ ،
واُنزِلَ القُرآنُ في ثَلاثٍ وعِشرينَ مِن شَهرِ رَمَضانَ .
Quran Ramazan ayında bir dəfəyə Beytül-mə`mura nazil edildi, sonra isə iyirmi il ərzində tədricən endirildi.
Sonra buyurdu: Peyğəmbər (s) demişdir:
İbrahimin səhifələri Ramazan ayının ilk gecəsində nazil oldu.
Tövrat Ramazanın altıncı gecəsində nazil oldu.
İncil Ramazanın on üçüncü gecəsində nazil oldu.
Zəbur Ramazanın on səkkizinci gecəsində nazil oldu.
Quran isə Ramazanın iyirmi üçüncü gecəsində nazil oldu.
- Qədr surəsinin birinci ayəsinin təfsiri ilə bağlı bir rəvayətdə Quranın Qədr gecəsində nazil olması vurğulanır:
صَدَقَ اللَّهُ عزّ وجلّ ، أنزَلَ اللَّهُ القُرآنَ في لَيلَةِ القَدرِ .
Uca Allah doğru buyurmuşdur: Allah Quranı Qədr gecəsində nazil etmişdir.
- Başqa bir rəvayətdə də açıq şəkildə Quranın Ramazan ayında bir dəfəyə Beytül-mə`mura nazil olması, sonra isə iyirmi il ərzində tədricən Peyğəmbərə (s) endirilməsi qeyd olunur:
نَزَلَ القُرآنُ جُملَةً واحِدَةً في شَهرِ رَمَضانَ إلَى البَيتِ المَعمورِ ، ثُمَّ نَزَلَ في طولِ عِشرينَ سَنَةً .
Quran Ramazan ayında bir dəfəyə Beytül-mə`mura nazil edildi, sonra isə iyirmi il ərzində tədricən endirildi.
Quranın Qədr gecəsindən başqa vaxtlarda tədricən nazil olması qəti şəkildə məlum olduğuna görə, yalnız Qədr gecəsində nazil olmanı bildirən və bəzən Ramazandan başqa vaxtlarda nazil olmanı inkar edən bu rəvayətlərin məqsədi dəfi nazil olmadır. Yəni bu rəvayətlər, tədrici nazil olmadan əlavə olaraq, Quranın başqa bir nazil olma mərhələsinin – birdəfəlik nazil olmanın da mövcud olduğunu göstərir.
- C) Ümumi (əhli-sünnə) rəvayətlər
Əhli-sünnə rəvayətləri də Quranın dəfi (birdəfəlik) nazil olması görüşünü təsdiqləyir və məzmun baxımından Əhli-beyt (ə) rəvayətlərinə çox yaxındır. Bu rəvayətlərin bir qismi Qurani-Kərimin digər səmavi kitablar kimi Ramazan ayında dəfi şəkildə nazil olduğunu bildirir. Buna misal olaraq Cabir ibn Abdullah Ənsaridən nəql edilən rəvayəti¹⁶ və Vasil ibn Əsqə rəvayətini¹⁷ göstərmək olar.
Digər bir qrup rəvayət isə Qurani-Kərimin iki dəfə nazil olduğunu vurğulayır:
Birinci dəfə Ramazan ayında dəfi şəkildə, ikinci dəfə isə Peyğəmbərin (s) risalət dövrü boyunca tədricən. Bu qəbildən olan rəvayətlərdən biri İbn Abbasa¹⁸ nisbət verilir. Həmin rəvayətlərdən birində deyilir ki, Quran əvvəlcə Beytül-İzzəyə nazil olmuş, sonra isə insanların sual və ehtiyaclarına uyğun olaraq tədricən Peyğəmbərə (s) endirilmişdir:
نَزَلَ القُرآنُ جُملَةً واحِدَةً فى شَهرِ رَمَضانَ فى لَيلَةِ القَدرِ فَجُعِلَ فى بَيتِ العِزَّةِ ثمّ اُنزِلَ عَلى النَّبِىّ صلى اللَّه عليه و آله فى عِشرينَ سَنَةً جَوابَ كَلامِ النّاسِ .
Quran Ramazan ayının Qədr gecəsində bir dəfəyə nazil oldu və Beytül-İzzədə yerləşdirildi. Sonra isə iyirmi il ərzində, insanların söz və suallarına cavab olaraq Peyğəmbərə (s) nazil edildi.
- D) Əqli dəlillər və şahidlər
- İmamiyyə məzhəbinə görə məşhur olan nəzərə²⁰ və bəzi əhli-sünnə rəvayətlərinə²¹ əsasən, Peyğəmbərin (s) besəti 27 rəcəb tarixində baş vermişdir.²² Digər tərəfdən, hər iki dəstənin müfəssirləri və alimləri besət ilə vəhyin başlanmasının eyni vaxta təsadüf etdiyini qəbul edirlər.²³ Buna görə də ayə və rəvayətlərdə qeyd olunan Ramazan ayında Quranın nazil olması, Quranın tədrici nazil olmasının başlanğıcı deyil, bütün Quranın dəfi (bir dəfəyə) nazil olmasıdır. Çünki tədrici nazil olma rəcəb ayında başlamışdır.
- Ramazan ayında Quranın nazil olmasından danışan ayələrdə “inzal” (أَنْزَلَ) ifadəsi işlədilmişdir. Bu termin isə dəfi nazil olma mənasını ifadə edir. İzah üçün: bəzi Quran tədqiqatçıları, o cümlədən Rağib İsfəhani (v. 425 h.q.) bildirmişlər ki, “tənzil” (تَنْزِيل) adətən tədrici nazil olmanı bildirir, “inzal” isə həm tədrici, həm də dəfi nazil olmanı əhatə edir.²⁴
Fəxrəddin Razi (v. 606 h.q.) də bu fikirlə razıdır, lakin bunun daimi bir qayda olduğunu bildirmişdir.²⁵
Rağib İsfəhani xüsusilə vurğulayır ki, aşağıdakı ayələrdə “inzal” ifadəsinin işlədilməsi təsadüfi deyil:
“Biz onu mübarək bir gecədə nazil etdik” (Duxan, 3)²⁶
“Ramazan ayı – Quranın onda nazil edildiyi aydır” (Bəqərə, 185)²⁷
“Biz onu Qədr gecəsində nazil etdik” (Qədr, 1)²⁸
Çünki rəvayətlərə əsasən Quran əvvəlcə bir dəfəyə dünya səmasına, sonra isə tədricən Peyğəmbərə (s) nazil olmuşdur. “İnzal” və “tənzil” arasındakı bu fərqi Zəməxşəri²⁹, Əbul-Bəqa³⁰, Təbərsi³¹, Zərkəşi³² və Əllamə Təbatəbai³³ kimi alimlər də qəbul etmişlər.
Əllamə Təbatəbai bu dəlili digər şahidlərlə birlikdə, Quranın həqiqətinin Qədr gecəsində Peyğəmbərin (s) qəlbinə dəfi şəkildə nazil olduğunu sübut etmək üçün istifadə etmişdir.³⁴
- Rəvayətlərə görə, Peyğəmbər (s) besət günü Cəbraildən (ə) dəstəmaz və namazı öyrənmiş və elə həmin gün namaz qılmışdır.³⁵ Digər tərəfdən, Peyğəmbərdən (s) nəql olunmuşdur ki, “Fatihəsiz namaz düzgün deyil”.³⁶ İslam tarixində Fatihəsiz qılınan namaz haqqında heç bir rəvayət yoxdur. Bu rəvayətləri birləşdirərək belə nəticəyə gəlmək olar ki, Fatihə surəsi besətin ilk ilində, rəcəb ayında nazil olmuşdur. Bəzi rəvayətlər isə açıq şəkildə bildirir ki, Fatihə surəsi besətin əvvəlində nazil olmuşdur.³⁷
Beləliklə, Quranın bir hissəsi Ramazan ayından əvvəl nazil olmuşdur. Əgər dəfi nazil olmanı inkar etsək, Quranın özündə bütün Quranın Ramazan ayında nazil olduğunu bildirən ayələrin mənası izahsız qalacaqdır.
Dəfi və tədrici nazil olma nəzəriyyəsi ilə bağlı rəylər
Birinci nəzər: Dəfi nazil olma – Beytül-məmur üzərinə, bəzi rəvayətlərə görə, Quran əvvəlcə Beytül-məmura, sonra isə Peyğəmbərin (s) risaləti boyunca oradan tədricən nazil olmuşdur.³⁸ Bu nəzərin tərəfdarları arasında Təbəri³⁹, Şeyx Səduq⁴⁰, Zəməxşəri⁴¹, Fəxrəddin Razi⁴², Qurtubi⁴³, Zərkəşi⁴⁴, İbn Həcər Əsqəlani⁴⁵, Süyuti⁴⁶, Molla Fəthullah Kaşani⁴⁷, Burusəvi⁴⁸, Alusi⁴⁹, Nəhavəndi⁵⁰ və Zərqani⁵¹ kimi alimlər vardır.
İkinci nəzər: Dəfi nazil olma – Peyğəmbərin (s) qəlbinə, bu nəzərə görə, Quranın iki nazil olma mərhələsi vardır:
- Qədr gecəsində Quranın həqiqətinin və ruhunun Peyğəmbərin (s) qəlbinə dəfi şəkildə nazil olması;
- Sonra həmin həqiqətin sözlər, ayələr və surələr şəklində tədricən nazil olması.
Bu nəzəri Şeyx Səduq⁵², Feyz Kaşani⁵³, Şeyx Əbu Abdullah Zəncani⁵⁴ və Əllamə Təbatəbai qəbul etmişlər. Əllamə Təbatəbai bu nəzəriyyəni əsaslandırmaq və izah etmək üçün xüsusi səy göstərmişdir. Onun izahına görə, Qədr gecəsində nazil olan Quran, indiki sözlü və ayəli forma deyildir. Quranın əlifbasız, hissələrsiz, ayə və surələrsiz, insan idrakından yüksək bir həqiqəti vardır. Əlimizdə olan Quran isə həmin ali həqiqətin bir nümunəsi və sanki onun üzərinə geydirilmiş bir libasdır.⁵⁵
Digər tərəfdən, Qurani-Kərimin Qədr gecəsində nazil olmasından danışan ayələrdə “inzal” (أَنْزَلَ) kəlməsi işlədilmişdir ki, bu da dəfi (birdəfəlik) nazil olmanı ifadə edir. Dəfi nazil olma isə sözlər və ifadələr formasında ola bilməz. Çünki Quran ayələrinin hər biri müəyyən hadisələrə bağlıdır və həmin hadisələr baş verməzdən əvvəl onların nazil olması məntiqli deyildir. Buna görə də Qədr gecəsində Quranın dəfi nazil olması dedikdə, onun həqiqətinin nazil olması nəzərdə tutulur.
Əllamə Təbatəbainin bəzi şagirdləri bu həqiqəti “Quranın ruhu” adlandırmış və belə demişlər: Quran Qədr gecəsində icmali və zamandan kənar bir nazil olma ilə ki, bu, sonradan baş verən təfsili və zamana bağlı nazil olmadan əvvəl olmuşdur, nazil edilmişdir. Bu mərhələni “Quranın ruhu” adlandırmaq olar və bu mərhələ sözlərdən, ayələrdən və surələrdən azaddır. Peyğəmbər bu ruhu əldə etdikdən sonra, əvvəlcə ruh şəklində nazil olan həmin həqiqət, sonradan söz və ifadə libasına bürünərək tədricən nazil olmuşdur.⁵⁶
Bu nəzərın tərəfdarları Qurandan bir sıra ayələri də dəlil kimi göstərmişlər. O cümlədən Taha surəsinin 114-cü ayəsi:
“…vəhy tamamilə sənə çatdırılmadan əvvəl Quranı oxumaqda tələsmə…”
Həmçinin Qiyamət surəsinin 16–19-cu ayələri:
“Onu tələsik almaq üçün dilini tərpətmə. Şübhəsiz ki, onu toplamaq və oxutmaq Bizə aiddir. Biz onu oxuduğumuz zaman sən də onun oxunuşuna tabe ol. Sonra onu izah etmək də Bizə aiddir.”
Bu ayələrin zahirindən belə anlaşılır ki, Peyğəmbər (s) ona vəhy olunan məzmundan əvvəlcədən agah idi və vəhy nazil olarkən, bəzən ayələri oxumaqda vəhy gətirən mələkdən qabağa keçirdi. Allah-Təala isə onu bu işdən çəkindirmişdir.⁵⁷
- Tədrici nazil olma nəzəriyyəsi
Bu nəzərə görə, Qurani-Kərimin nazil olması besətin ilk ilində Ramazan ayının Qədr gecəsindən başlamış və iyirmi və ya iyirmi üç il ərzində tədricən davam edərək tamamlanmışdır. Qurani-Kərimin dəfi nazil olması baş verməmişdir və belə bir nazil olmanın mövcudluğuna inanmaq məntiqli deyildir.⁵⁸ Bu nəzəri Amir Şəbi⁵⁹, İbn İshaq⁶⁰, Şeyx Müfid⁶¹ və bir sıra müasir Quran tədqiqatçıları⁶² qəbul etmişlər.
Dəlillər və şahidlər
Tədrici nazil olma nəzərinin əsas dəlilləri həm birinci nəzərın (dəfi nazil olma) rədd edilməsi, həm də ikinci nəzərın sübutu üçün – aşağıdakılardır:
- Qurani-Kərim özü nazil olmasının tədrici olduğunu açıq şəkildə bildirir:
- a) İsra surəsinin 106-cı ayəsində buyurulur ki, bu Kitab hissə-hissə nazil edilmişdir ki, Peyğəmbər onu insanlara aramla oxusun:
“Biz Quranı hissə-hissə nazil etdik ki, onu insanlara tələsmədən oxuyasan və onu tədricən endirdik.”
- b) Furqan surəsinin 32-ci ayəsində kafirlərin istehza və irad məqsədilə dedikləri söz nəql olunur:
“Kafir olanlar dedilər: nə üçün Quran ona bir dəfəyə nazil edilmədi?”
Bu söz Quranın tədricən nazil olmasına etiraz idi. Onların məqsədi belə idi ki, əgər Məhəmməd (s) həqiqətən peyğəmbər olsaydı, onun dini də tam və kamil şəkildə üsullar, hökmlər, fərzlər və sünnələr də bir dəfəyə nazil olmalı idi. İndi isə hər bir hadisə baş verdikcə ayrıca söz deməsi göstərir ki, guya onun kitabı nizamlı deyil, pərakəndə sözlərdən ibarətdir.⁶³
Allah-Təala ayənin sonunda kafirlərin tədrici nazil olma iddiasını inkar etmədən, bunun hikmətini bəyan edir:
“Biz bunu belə etdik ki, sənin qəlbini onunla möhkəmləndirək.”
Yəni Quranın tədricən nazil olunmasının məqsədi Peyğəmbərin (s) qəlbini möhkəmləndirmək, onu mənəvi baxımdan qüvvətləndirməkdir.
- “Ramazan ayı – Quranın onda nazil edildiyi aydır”
(شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِى أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْءَانُ) ayəsi və zahirən Ramazan ayında dəfi nazil olmanı ifadə edən oxşar ayələr, keçmişdən və artıq nazil olmuş bir hadisədən xəbər verir və özləri həmin hadisənin tərkib hissəsi deyildir. Halbuki bu ayələrin özləri də Qurana daxildir. Buna görə də “bütün Quran Qədr gecəsində nazil olmuşdur” demək olmaz. Bu ayələr yalnız o halda özləri haqqında da xəbər verə bilərdilər ki, Qədr gecəsində nazil olmuş olsunlar və fel indiki zaman formasında işlədilsin (məsələn: “əl-ləzi yənzilu” və ya “innə nünzilu” kimi), halbuki belə deyil. Nəticə budur ki, Qədr gecəsində nazil olmaqdan məqsəd Quranın nazil olmasının başlanğıcıdır, yoxsa onun birdəfəlik və tam şəkildə nazil olması deyil.⁶⁴ - Quranın Qədr gecəsində nazil olmasından danışan və birinci qrupun dəlil kimi gətirdiyi ayələr də dəfi nazil olmaya dəlalət etmir. Çünki bu ayələr nazil olduğu zaman Quranın hələ bir hissəsi nazil olmamışdı. Buna görə də “Quran” sözü işlədiləndə, adi anlayışda yalnız nazil olmuş hissə başa düşülürdü. Allah da nazil olma dövrünün dinləyicilərinin anlayışına uyğun olaraq “Quran” sözünü həmin mövcud hissə mənasında işlətmişdir, bütün Quran mənasında yox. Beləliklə, bu ayələrdə “Quran”dan məqsəd onun bir hissəsidir və “Quranın nazil olması” ifadəsi bütün Quranın nazil olması deyil, nazil olmanın başlanğıcıdır.⁶⁵
Duxan surəsinin 1–3-cü ayələrində:
“Hə, Mim! Aydın Kitaba and olsun! Biz onu mübarək bir gecədə nazil etdik”
ifadəsində də “əl-kitab” sözü əlif-lamla (əl) işlədilmişdir ki, bu, əhd (müəyyənlik) bildirir. Burada məqsəd bütün Quran deyil, insanların o vaxta qədər tanıdığı və bildiyi qədərdir⁶⁶ və bu da yalnız həmin dövrədək nazil olmuş hissədir.
- Quranda “tənzil” və “inzal” sözlərinin işlədildiyi yerlərin araşdırılması göstərir ki, inzalın yalnız dəfi, tənzilin isə yalnız tədrici nazil olmaya aid edilməsi qəbul edilə bilməz. Çünki bəzən bu iki termin bir-birinin yerinə işlədilmişdir. Məsələn, bu ayədə:
“Kafirlər dedilər: nə üçün Quran ona bir dəfəyə nazil edilmədi?”
(وَ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْءَانُ جُمْلَةً وَ حِدَةً)⁶⁷
burada “tənzil” sözü işlədilmişdir, halbuki söhbət dəfi nazil olmadan gedir.⁶⁸ - Əvvəlki nəzərı sübut etmək üçün gətirilən rəvayətlər xəbəri-vahiddir (tək sənədli rəvayətlərdir) və xəbər vahid qəti elm hasil etmir. Halbuki sayı daha çox olan və daha məşhur rəvayətlər tədrici nazil olma nəzərı ilə uyğunluq təşkil edir.⁶⁹
- Allah-Təala Bəqərə surəsinin 185-ci ayəsində Ramazan ayında Quranın nazil olmasından xəbər verir:
“Ramazan ayı – Quranın onda nazil edildiyi aydır.”
Əgər Quran dördüncü səmanın Beytül-məmuruna nazil olmuşdursa, insanların ondan faydalanmadığı bu cür nazil olmanın nə faydası vardır? Bundan əlavə, Allahın Ramazan ayını Quranın nazil olması ilə əlaqələndirməsi, bu ayın əzəmətini göstərmək üçündür. Əgər Quran yalnız Beytül-məmura nazil olub, Peyğəmbərə və insanlara çatmamışdırsa, bu, Ramazan ayı üçün hansı üstünlüyü yaradır?⁷⁰ - Əgər Quranın hamısı besətin əvvəlində dəfi şəkildə nazil olmuşdursa, Qurani-Kərimdəki bir çox ilahi xitablar mənasız və qeyri-məntiqli görünər. Çünki bəzi xitablar hələ mövcud olmayan insanlara yönəlib və bəzi insanlar hələ etmədikləri əməllərə görə məzəmmət olunmuşlar.⁷¹
- Bəzi rəvayətlərə əsasən – məsələn, Əshabi-Kəhf və ziharla bağlı rəvayətlərdə – bəzən insanlar müəyyən məsələlər haqqında Peyğəmbərdən (s) soruşur, o isə belə buyururdu: “Bu barədə hələ mənə vəhy nazil olmayıb; gözləyin, Allah bu mövzuda vəhy göndərsin.” Bu söz açıq şəkildə göstərir ki, mövcud və məlum Quran dəfi şəkildə Peyğəmbərə nazil olmamışdır.⁷²
- Dəfi nazil olmanı izah edərkən deyilən “Quranın ruhu Peyğəmbərə nazil olmuşdur” fikri sadəcə bir iddiadır. Çünki nə Quranda, nə də rəvayətlərdə “Quranın ruhu” ifadəsinə işarə edilmiş, Quran “ruh” sözü və ya oxşar anlayışlarla birlikdə təqdim olunmamış, yaxud “Quranın icmali şəkildə nazil olması”ndan danışılmamışdır. İkincisi, “Quranın ruhu” və ya “Quranın icmalı” dedikdə nə nəzərdə tutulur? Əgər bu, Quranın məzmununun bir xülasəsidirsə, onda Peyğəmbər (s) insanların suallarına cavab verməli idi; onları vəhyin gəlməsini gözləməyə çağırmamalı idi.⁷³
İki nəzərın dəlil və sübutlarının araşdırılması göstərir ki, “dəfi və tədrici nazil olma” görüşü, yalnız “tədrici nazil olma” görüşünə nisbətən daha üstündür. Birinci nəzər Quranın tədrici nazil olmasını inkar etmir; buna görə də Quranın tədricən nazil olduğunu açıq şəkildə bildirən ayələrlə ziddiyyət təşkil etmir. Həmin ayələr yalnız tədrici nazil olmanın mövcudluğunu sübut edir və heç bir şəkildə başqa bir nazil olma növünü (dəfi nazil olmanı) inkar etmir. Bundan əlavə, Qurani-Kərimdə qeyd edildiyi kimi dəfi nazil olmanı ifadə edən ayələr də vardır və bu ayələri zahirindən fərqli şəkildə yozmaq, mötəbər dəlil tələb edir.
Quranın dəfi şəkildə nazil olması mütləq o demək deyildir ki, Qurani-Kərim sözlər və kəlmələr şəklində, ayə və surələr halında, tam və təfsili formada nazil olmuşdur. Bu nəzəra əsasən, Quranın həqiqəti sözlərə, hissələrə, fəsillərə, müxtəlif mərhələlərə və zamana bağlı deyildir. Bu həqiqət, dəfi nazil olma mərhələsində Peyğəmbərə (s) nazil olmuşdur. Tədrici nazil olma mərhələsində isə həmin həqiqət söz, kəlmə, zaman və nazil olma səbəbləri libasına bürünərək Peyğəmbərə (s) tədricən endirilmişdir. Buna görə də ikinci qrupun bu nəzəra yönəltdiyi bir çox iradlar, o cümlədən ikinci, üçüncü, yeddinci və səkkizinci iradlar qüvvəsini itirir.
Quranın Peyğəmbərin (s) qəlbinə və ya Beytül-məmura dəfi və tədrici şəkildə nazil olması, onun sonradan tədricən nazil edilərək insanların ilahi kəlamdan faydalanması üçün bir müqəddimə olmuşdur. Bu baxımdan, bu hadisə çox böyük və mübarək bir hadisədir. Elə buna görə də Allah-Təala bunu Ramazan ayının xüsusiyyətlərindən biri kimi qeyd etmişdir.⁷⁴
İkinci nəzərın dəlilləri çoxsaylı və müxtəlifdir; həm Quran ayələrinə və rəvayətlərə, həm də əqli dəlil və şahidlərə əsaslanır. Buna görə də bəzi rəvayətlərin xəbəri-vahid olması, bu nəzərın rədd edilməsinə səbəb ola bilməz. Üstəlik, ikinci qrupun özü də rəvayətə əsaslanan dəlillərində xəbər vahidlərə istinad etmişdir.
[1] Ət-Təhqiq fi Kəlimatil-Qurani’l-Kərim, c. 12, s. 78;
Müfrədatu Əlfazil-Quran, c. 1, s. 799.
[2] Biharül-Ənvar, c. 18, s. 253.
[3] Bax: Biharül-Ənvar, c. 18, s. 250–251.
[4] Bax: Təfsir əs-Safi, c. 1, s. 64.
[5] Bax: Biharül-Ənvar, c. 18, s. 253–254.
[6] Bax: Tarixi-Quran, Zəncani, s. 38–39.
[7] Əlaur-Rəhman fi Təfsiril-Quran, c. 1, s. 160.
[8] Əl-Mizan fi Təfsiril-Quran, c. 2, s. 15–18.
[9] Bax: Əl-Burhan fi Ulumil-Quran, c. 1, s. 228;
Əl-İtqan fi Ulumil-Quran, c. 1, s. 117–123;
Ruhul-Məani, c. 30, s. 189.
[10] Təfsir ət-Təbəri, c. 2, s. 196–198;
Ət-Təshil li Ulumit-Tənzil, c. 4, s. 34.
[11] Bax: s. 144, hədis 119.
[12] Bax: s. 142, hədis 114.
[13] Bax: s. 144, hədis 119.
[14] Bax: s. 140, hədis 113.
[15] Bax: s. 144, hədis 119.
[16] Bax: Əd-Durrul-Mənsur, c. 1, s. 189.
[17] Bax: Əd-Durrul-Mənsur, c. 1, s. 189.
[18] Bax: Əd-Durrul-Mənsur, c. 1, s. 189.
[19] Əd-Durrul-Mənsur, c. 1, s. 189.
[20] Bax: Əl-Kafi, c. 4, s. 149;
Miratül-Uqul, c. 16, s. 365;
Biharül-Ənvar, c. 18, s. 190.
[21] Əd-Durrul-Mənsur, c. 3, s. 235;
Kənzul-Ümmal, c. 12, s. 312, h. 35169.
[22] “Quranın nazil olmasının başlanğıcı haqqında araşdırma”,
Cəfər Nükünam, Səhifeyi-Mübin, №26, s. 51–52.
[23] Bax: Əl-Mizan fi Təfsiril-Quran, c. 2, s. 16;
Əd-Durrul-Mənsur, c. 6, s. 368;
Təfsir ət-Təbəri, c. 30, s. 318–319;
Tarix əl-Yəqubi, c. 2, s. 23;
İbn Hişam, c. 1, s. 157;
İbn Şəhr Aşub, c. 1, s. 73.
[24] Müfrədatu Əlfazil-Quran, s. 799–800.
[25] Təfsir Fəxrur-Razi, c. 2, s. 116; c. 5, s. 95.
[26] Duxan, ayə 3.
[27] Bəqərə, ayə 185.
[28] Qədr, ayə 1.
[29] Əl-Kəşşaf, c. 1, s. 336.
[30] Əl-Külliyyat, s. 196.
[31] Məcməul-Bəyan, c. 10, s. 786.
[32] Əl-Burhan fi Ulumil-Quran, c. 1, s. 228.
[33] Əl-Mizan fi Təfsiril-Quran, c. 2, s. 15.
[34] Əl-Mizan fi Təfsiril-Quran, c. 2, s. 15 və 18.
[35] Biharül-Ənvar, c. 18, s. 194.
[36] Camiul-Əhadis, c. 5, s. 322.
[37] Əl-İtqan fi Ulumil-Quran, c. 1, s. 52.
[38] Əl-Kafi, c. 2, s. 629;
Təfsir Qummi, c. 2, s. 290 və 431;
Təfsir əs-Safi, c. 4, s. 403.
[39] Təfsir ət-Təbəri, c. 2, s. 196–198.
[40] Biharül-Ənvar, c. 18, s. 250–251.
[41] Əl-Kəşşaf, c. 1, s. 336; c. 3, s. 500.
[42] Təfsir Fəxrur-Razi, c. 5, s. 93 və 95.
[43] Təfsir əl-Qurtubi, c. 2, s. 297.
[44] Əl-Burhan fi Ulumil-Quran, c. 1, s. 228.
[45] Ədvaül-Bəyan, c. 9, s. 31.
[46] Əl-İtqan fi Ulumil-Quran, c. 1, s. 117.
[47] Minhacus-Sadiqin, c. 1, s. 393.
[48] Ruhul-Bəyan, c. 4, s. 4.
[49] Ruhul-Məani, c. 25, s. 111.
[50] Nəfəhatur-Rəhman, c. 1, s. 402.
[51] Mənaahilul-İrfan fi Ulumil-Quran, c. 1, s. 45–46.
[52] Biharül-Ənvar, c. 18, s. 250–251.
[53] Bax: Təfsir əs-Safi, c. 1, s. 65.
[54] Tarixi-Quran, s. 35.
[55] Bax: Əl-Mizan fi Təfsiril-Quran, c. 2, s. 18.
[56] Qurandan dərslər (əsərlər toplusu), c. 26, s. 668.
[57] Əl-Mizan fi Təfsiril-Quran, c. 2, s. 18.
[58] Tarixi-Quran, Məhəmmədhadi Mərifət, s. 35–36.
[59] Bax: Əl-İtqan fi Ulumil-Quran, c. 1, s. 40.
[60] Məcməul-Bəyan, c. 2, s. 497;
İbn İshaqın Sirəsi, s. 130.
[61] Bax: Biharül-Ənvar, c. 18, s. 251.
[62] Tarixi-Quran, Məhəmmədhadi Mərifət, s. 35–36.
[63] Əl-Mizan fi Təfsiril-Quran, c. 15, s. 209–210.
[64] Tarixi-Quran, Məhəmmədhadi Mərifət, s. 38.
[65] Tarixi-Quran, Məhəmmədhadi Mərifət, s. 35.
[66] “Quranın nazil olmasının başlanğıcı haqqında araşdırma”,
Cəfər Nükünam, Səhifeyi-Mübin, №26, s. 59.
[67] Furqan, ayə 32 (həmçinin bax: Bəqərə 22, 164 və s.).
[68] “Quranın nazil olma tərzi haqqında yeni araşdırma”,
Əli Əsgər Nasihyan, Quran elmləri və maarifi, №5, s. 48–50.
[69] Rəsailül-Murtəza, c. 1, s. 403;
Ət-Təmid fi Ulumil-Quran, c. 1, s. 150.
[70] Eyni müəllif, s. 70.
[71] Cəfər Nükünam, Səhifeyi-Mübin, №26, s. 58.
[72] Eyni mənbə, s. 58.
[73] Eyni mənbə, s. 58.
[74] Bax: Bəqərə, ayə 185.
