Quranın nazil olması və Peyğəmbərliyin başlanması
- هر رمضان الذی انزل فیه القرآن Ramazan ayı, Quranın nazil olduğu aydır.
- انا انزلناه فی لیلة مبارکة – Biz onu mübarək bir gecədə nazil etdik.
- انا انزلناه فی لیلة القدر – Biz Quranı Qədr gecəsində nazil etdik.
Bildiyimiz kimi, Peyğəmbər ﷺ 40 yaşında (610 və ya 611-ci il) Məkkədə peyğəmbərlik vəzifəsinə seçilmişdir. Peyğəmbərliyin başlanğıcı Hira mağarasında, -Ələq surəsinin ilk ayələrinin nazil olması ilə baş vermişdir. Bu mövzuda müsəlmanlar arasında ümumi razılıq vardır, amma Peyğəmbərliyin dəqiq vaxtı ilə bağlı fərqli rəylər mövcuddur. Bu da Quranın nazil olma vaxtının müəyyənləşdirilməsində fərqlilik yaradır.
Quranın nazil olma və Peyğəmbərliyin başlanma vaxtına dair müxtəlif rəylər:
- 27-ci Rəcəb
- 17-ci Ramazan
- 18-ci Ramazan
- 24-cü Ramazan
- 12-ci Rəbiul-əvvəl
- 8-ci Rəbiul-əvvəl
- 3-cü Rəbiul-əvvəl
Peyğəmbərliyin başlanması 27-ci Rəcəb olmuşdur. Bunun əsas səbəbi, Əhli-Beyt rəvayətlərinin çoxluğu və dəqiqliyidir. Əhli-Beyt Peyğəmbərliyin vaxtını ən yaxşı bilənlərdir.
Şeyx Tusi “Əmal” kitabında İmam Sadiqdən (ə) nəql edir: “27-ci Rəcəbdə Peyğəmbər risalətə çatdı. Kim bu günü oruc tutsa, 60 ay oruc tutmuş kimi savab qazanacaq”.
İmam Kazim (ə): “Allah Muhəmmədi (s) dünyaya rəhmət üçün seçdi; 27-ci Rəcəbdə peyğəmbər oldu. Kim bu günü oruc tutsa, Allah ona 60 aylıq savab yazacaq”.
İmam Sadiq (ə) da vurğulayır ki, bu günü oruc tutmaq 60 aylıq oruca bərabərdir. Əhli-sünnə alimləri isə Peyğəmbərliyin Ramazan ayında başlandığını sübut etmək üçün Bəqərə, Duxan və Qədr surələrinin ayələrinə istinad edirlər:
- “شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن”
- “انا انزلناه فی لیلة مبارکة”
- “انا انزلناه فی لیلة القدر”
Onlar deyirlər ki, Quran Ramazan ayında nazil olmuşdur və Peyğəmbərliyin başlanması da Quranın nazil olması ilə eyni dövrdədir.
Cavab və şərh:
- Bu ayələr yalnız Quranın nazil olma zamanını göstərir; nüzulun məkanı haqqında məlumat vermir. Hira mağarasında baş verən hadisəyə aid olduğu bu ayələrdən çıxarıla bilməz.
- Bəqərə 185 və Qədr surəsinin ilk ayələri Quranın Ramazan ayında və Qədr gecəsində nazil olduğunu göstərir. Duxan surəsi 3-cü ayə isə bütün Quranın bir gecədə nazil olduğunu bildirir:
حم والکتاب المبین انا انزلناه فی لیلة مبارکة
Buradakı “انزلناه” sözü kitab-a aiddir, yəni bütün Quran nəzərdə tutulur. Halbuki Hira mağarasında yalnız 5 ayə nazil olmuşdur. Deməli, bu ayələr Peyğəmbərliyin başlanmasını göstərmir.
- “Əltəmhid” kitabının müəllifi bildirir ki:
Əhli-Beyt rəvayətlərinə görə Peyğəmbərliyin başlanması Rəcəb ayında olmuşdur, Quran isə əbədi qanun və kitab kimi üç il sonra tam şəkildə nazil edilmişdir. Bu üç il ərzində Peyğəmbər ﷺ gizli çağırış mərhələsində fəaliyyət göstərmişdir. Məsələn, Hicr surəsinin 94-95-ci ayələri bu dövrdə nazil olmuşdur:
فاصدع بما تؤمر واعرض عن المشرکین × انا کفیناک المستهزئین
“Sənə əmr ediləni açıq şəkildə bəyan et və müşriklərdən üz çevir. Biz səni istehza edənlərdən qoruyacağıq”.
Bu ayələr göstərir ki, Peyğəmbərliyin ilkin mərhələsi ilə Quranın tam nazil olması arasında fasilə mövcud olmuşdur. Digər tərəfdən, bəzi rəvayətlər Quranın nazil olma müddətini iyirmi il göstərir. Nəticə olaraq belə çıxır: Quranın nazil olmasının başlanğıcı Peyğəmbərliyin başlanmasından üç il sonra, Ramazan ayının Qədr gecəsində olmuşdur.
Əldə olunan əsas məqamlar:
Peyğəmbərliyin başlanması ilə Quranın nazil olması arasında birbaşa əlaqə yoxdur.
Ələq surəsinin ilkin ayələri, Peyğəmbərliyin başlanğıcında müjdələmə xarakteri daşıyır və nazil olma kimi hesab olunmur.
Quranın davamlı nazil olması, ilahi kitab kimi, Ramazan ayında, Peyğəmbərliyin başlanmasından üç il sonra başlamışdır.
Quranın nazil olma müddəti iyirmi il olmuşdur və rəvayətlər bunu təsdiq edir.
“Quranın Ramazan ayında nazil olması” ifadəsi, nazil olmanın başlanğıcını bildirir; çünki tarixi hadisələr zamanı əsas başlanğıc tarixi qeyd olunur.
Nəşrin müəllifinin arqumentlərinin əsas mənbələri iki qrupa ayrılır:
Peyğəmbərin Məkkədəki gizli çağırış mərhələsinin müddətini üç il göstərən tarixi rəvayətlər. Bu müddət ərzində فاصدع بما تؤمر… ayəsi nazil olmuşdur.
Quranın Peyğəmbərə nazil olma müddətini iyirmi il göstərən rəvayətlər.
Təhlil və çatışmazlıqlar:
Ali ibn İbrahim Qumi, Yaqubi və Məhəmməd ibn İshaqın rəvayətlərində, həmçinin İmam Sadiqin (ə) sözlərində göstərildiyi kimi, ilk üç il gizli çağırış dövrünü göstərir, amma bu rəvayətlərdə Quranın nazil olmadığı qeyd edilmir. Yəni, gizli çağırış ilə Quranın nazil olması bir-birinə zidd deyil. Bu üç il ərzində yalnız Ələq surəsinin beş ayəsinin nazil olması iddiası həm tarixi faktlarla, həm də rəvayətlərlə uyğunsuzdur.
Qeyd olunur ki, Quranın davamlı nazil olması, فاصدع بما تؤمر… ayəsindən sonra başlamışdır. Lakin bu ayə Hicr surəsinə aiddir və Mədinədən əvvəl nazil olmuş Məkkə surələrindən biridir. Təxmini sıra cədvəlinə görə Hicr surəsi Quranın 54-cü surəsidir. Bu, göstərir ki, Peyğəmbərin ilk üç il ərzində həm gizli çağırışı, həm də Quranın nazil olmasını nəzərə almaq lazımdır.
Peyğəmbərin ilkin mərhələdə Quranın nazil olmasına ehtiyacı daha çox olmuşdur. Bu, Məkkə surələrinin çoxluğu və ilk üç ildə nazil olan 53 surənin sayının, sonrakı dövrdə nazil olan surələrlə müqayisədə çox olmasından görünür. Başqa rəvayətlər Quranın nazil olma müddətini 23 il göstərir. Əlavə olaraq, Ət-Təmhid kitabında göstərilən 20 illik müddətə dair rəvayətlər əks nəticə verir və həqiqətə uyğun deyil.
Bütün bu rəvayətlərdə “Quranın Ramazan ayında nazil olması” ifadəsi, Beytul-Məmurda nazil olması mənasında izah edilmişdir. Ət-Təmhid kitabında yalnız bir hissəyə istinad edilmişdir, lakin tam mətn belədir: Həfs ibn Qiyas deyir: İmam Sadiqdən soruşdum: “Quran bütövlükdə nazil olmanı necə bir gecədə deyir: شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن, halbuki Quranın nazil olması birbaşa 20 il davam etmişdir?”
Quranın nazil olması və Peyğəmbərliyin başlanması barədə İmam (ə) buyurmuşdur:
نزل القرآن جملة واحدة الی البیت المعمور ثم نزل فی طول عشرین سنة
Quran bir dəfə Beytul-Məmura nazil olmuş, sonra isə nazil olması iyirmi il boyunca davam etmişdir. Quranın Beytul-Məmurda nazil olması Əyaşi rəvayətlərində də vardır və bu rəvayətlər Ət-Təmhid kitabında istinad edilmişdir. Burada diqqət yalnız Quranın birbaşa Beytul-Məmurda tam şəkildə nazil olması üzərindədir, nazil olmanın Ramazan ayından başlaması nəzərdə tutulmur.
Ət-Təmhid kitabı mövzunun sonunda, Quranın Beytul-Məmurda nazil olmamasını sübut etmək üçün Şeyx Mufidə istinad edir. O deyir: “Şeyx Səduqun bu mövzuda gətirdiyi rəvayət (vahid hədis) nə elm, nə də əməl üçün əsasdır…”
Maraqlıdır ki, Quranın iyirmi il ərzində nazil olduğunu sübut etmək üçün eyni hədisə istinad edilir. Amma Beytul-Məmurda nazil olmadığını sübut etmək üçün eyni hədis dəyərsiz vahid xəbər kimi göstərilir.
Quranın nazil olmasının başlanğıcı kimi üç ayədən çıxarılan nəticə, bütün Quranın nazil olması deyil, yalnız başlanğıcı nəzərdə tutmaq yanlış təfsirdir. Əslində, xüsusilə üçüncü ayə, bütün Quranın nazil olduğunu göstərir.
Peyğəmbər (s) 27-ci Rəcəb tarixində Ələq surəsinin bir neçə ayəsi ilə peyğəmbərliyə başlamışdır və bu barədə çoxsaylı rəvayətlər mövcuddur.
Quranın nazil olması ilə bağlı üç ayə (شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن, انا انزلناه فی لیلة مبارکة, انا انزلناه فی لیلة القدر) Hira mağarasının yeri barədə birbaşa məlumat vermir. Ona görə, bu ayələrdən peyğəmbərliyin başlanma tarixini müəyyən etmək mümkün deyil.
Rəvayətlər göstərir ki, bu ayələr, başqa bir nazil olma hadisəsinə və Peyğəmbərliyin başlandığı yer fərqli olan başqa bir nazil olma ilə bağlıdır.
Ayələrin zahirindən görünür ki, bütün Quranın nazil olması nəzərdə tutulur, bu da göstərir ki, ayələr və Peyğəmbərliyin başlanma tarixi bir-birinə qarışmır.
Qeyd olunan ayələr:
Bəqərə (185) – شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن
Duxan (3) – انا انزلناه فی لیلة مبارکة
Qədr (1) – انا انزلناه فی لیلة القدر
Rəvayətlər və mənbələr:
- Biharul-Ənvar, cild 18, səhifə 190
- Ət-Təmhid, cild 1, səhifə 78
- Qur’an Tarixi üzrə Tədqiqat, səhifə 38
- Vəsailüş-Şiə, cild 7, səhifələr 330–357
- Usul əl-Kafi, cild 2, səhifə 269
- əl-Mizan, cild 2, səhifə 29
