Məkkə-Kərbəla yolu
“Siffah” — Məkkədən Kərbəlaya gedən şimal yolunda yerləşən dayanacaqdır, Hüneyn ilə Hərəm sərhədi arasında yerləşən bir məntəqədir. “Siffah” sözü “dağın ətəyi” mənasını verir. Bu məkan Məkkə yolunun sol tərəfində yerləşir. “Siffah” İmam Hüseynin (ə) karvanının keçdiyi mənzillərdən biridir və rəvayətlərə görə, İmam bu mənzildə ərəb şairi Fərzədəq ilə görüşmüşdür.
Fərzədəq İraqdan gəlirdi və İmam ondan xalqın vəziyyətini soruşdu. Fərzədəq cavab verdi ki, insanların ürəkləri səninlədir, amma qılıncları Bəni Üməyyə ilədir. Daha sonra ikisi Həccin ümrəyə çevrilməsi və Məkkədən Küfəyə hərəkət mövzusunda müzakirə apardılar. Bəzi mənbələr bu görüşün “Zati-ərəq” adlı başqa bir dayanacaqda baş verdiyini qeyd edir.
Fərzədəq adlı şairlə görüş
Fərzədəq ibn Qalib adlı şairin adı Həmmam olmuşdur və onun nəsəbi belədir: Həmmam ibn Qalib ibn Sufyan ibn Mücaiş ibn Darim ibn Malik ibn Hənzələ ibn Zeyd Mənat ibn Təmim. O, Bəsrəlilərdən sayılırdı. Əbu Səid Xudri, Əbu Hüreyrə və Abdullah ibn Ömərdən rəvayət etmişdir. Mərvan Əsfar, İbn Əbi Nəcəh, Xalid Həzza, Həccac ibn Həccac, Səq ibn Sabit və oğlu Ləbta kimi şəxslər ondan rəvayət etmişlər.
Əbu Mixnəf, Abdullah ibn Səlim Əsədi və Məzri ibn Mişməl Əsədidən belə nəql edir: “Siffah” məntəqəsində Fərzədəq ibn Qalib adlı şair gəldi və İmam Hüseynin (ə) yanında dayandı və dedi:
“Allah istədiyini sənə nəsib etsin və arzu etdiyin şeyə çatdırsın.”
İmam Hüseyn (ə) ona buyurdu: “Arxamızda qalan insanlar (yəni Kufə əhli) haqqında bizə xəbər ver.”
Fərzədəq cavab verdi: “Agah birindən soruşdun. Xalqın qəlbləri səninlədir, amma qılıncları Bəni Üməyyənin tərəfindədir. Qəza (ilahi hökm) göydən nazil olur və Allah istədiyini edər.”
قال له الفرزدق: من الخبیر سئلت، قلوب الناس معک و سیوفهم مع بنی امیه، و القضاء ینزل من السماء، والله یفعل ما یشاء
İmam Hüseyn (ə) buyurdu:
“Doğru dedin. Bütün işlər Allahın əlindədir və O, istədiyini edər. Rəbbimiz hər gün bir işdədir. Əgər ilahi təqdir istədiyimiz kimi olsa, Allahın nemətlərinə görə Ona şükür edər və Ona itaətdə yardım istəyərik. Amma əgər qəza arzumuzun əksi olsa, haqqı istəyən və təqva əhli olan bir kəs ziyana uğramaz.”
Sonra İmam dəvəsini hərəkətə gətirdi və buyurdu: “Sənə salam olsun” və yollarını ayırdılar.
Ləbta, Fərzədəqin oğlu, nəql edir
Ləbta, Fərzədəqin oğlu, atasından belə nəql edir:
H. 60-cı ildə anamı həcc ziyarətinə apardım. Həcc günlərində Məscidül-Həramda, onun dəvəsini sürərkən birdən Hüseyn ibn Əlini gördüm. Onunla birlikdə qılınclar və qalxanlar vardı və o, Məkkədən çıxırdı. Soruşdum: bu karvan kimindir? Dedilər: Hüseyn ibn Əlinindir.
Onun yanına gedib dedim: Atam-anam sənə fəda olsun, ey Allah Rəsulunun oğlu! Sizi həcci tamamlamamış bu tələsik səfərə vadar edən nədir?
Buyurdu: Əgər tələsməsəydim, mütləq tutulardım. Sonra məndən soruşdu: Hansı qəbilədənsən? Dedim: İraqdanam. (Daha artıq heç nə soruşmadı və bu cavabla kifayətləndi.)
Sonra buyurdu: Geridə qoyduğun insanlar (yəni İraq xalqı) barədə mənə xəbər ver. Dedim: Qəlbləri sizinlədir, amma qılıncları Bəni Üməyyənin tərəfindədir. Qəza və qədər isə Allahın əlindədir.
Buyurdu: Doğru dedin.
Fərzədəq deyir: Ondan nəzir və həcc əməlləri barədə bəzi suallar soruşdum və o da cavab verdi. Sonra oradan ayrıldım. Birdən çox gözəl və yaraşıqlı böyük bir çadır gördüm. Ona yaxınlaşdım və anladım ki, bu çadır Abdullah ibn Əmr ibn Asındır. O məndən gündəlik xəbərlər və vəziyyət barədə soruşdu və mən Hüseynlə görüşdüyümü ona xəbər verdim. Dedi: Vay halına! Niyə onu müşayiət etmədin? Allaha and olsun, o hökmranlığa çatacaq və heç bir silah ona və yoldaşlarına təsir etməyəcək.
Fərzədəq deyir: Allaha and olsun, onunla birlikdə getmək qərarına gəldim, çünki Abdullahın sözü ürəyimə təsir etdi. Amma peyğəmbərlərin başına gələnləri və onların necə qətlə yetirildiklərini xatırladım və bu fikirdən vaz keçərək Əsfan bölgəsindəki ailəmin yanına döndüm və orada qaldım.
Bir müddət sonra Kufədən azuqə daşıyan bir karvan bizə çatdı. Onun gəldiyini eşidəndə, onun ardınca getdim. Elə bir yerə çatdım ki, səsimi eşidə bilirdilər, artıq səbirsizliklə gözləyə bilmirdim və ucadan soruşdum: Hüseyn ibn Əlinin aqibəti nə oldu?
Dedilər: O, şəhid edildi! Mən də geri döndüm və Abdullah ibn Əmrə lənət oxuyurdum, çünki dedikləri yalancı çıxmışdı və az qalmışdı onun sözləri üzündən ölümə gedəm.
İmam Hüseyn (ə) ilə Fərzədəqin görüşü barədə rəvayətlərdəki ixtilaf
Əbu Mixnəf, Əbu Cinab ibn Əbi Hiyə vasitəsilə Ədi ibn Hərmələ, Abdullah ibn Səlim və Məzri ibn Mişməl Əsədidən bu görüşlə bağlı üç fərqli nəql təqdim etmişdir:
1. Bir rəvayətdə bu iki nəfər (Abdullah ibn Səlim və Məzri ibn Mişməl) belə demişlər:
“Biz Həcc niyyətilə Məkkəyə getdik və təruyyə günü (8 Zilhəccə) Hicr və Kəbənin qapısı arasında Hüseyni gördük ki, ibn Zübeyrlə söhbət edirdi”.
2. Başqa bir yerdə belə demişlər:
“Biz (İmam Hüseynlə birlikdə yola düşdük və) Sifahh məntəqəsində Fərzədəqlə qarşılaşdıq və onun İmamla söhbət etdiyinə şahid olduq”.
3. Digər bir nəqldə isə belə deyilir:
“Həcc mərasimindən sonra yeganə düşüncəmiz Hüseynə çatmaq və onun işinin necə nəticələnəcəyini görmək idi. Bu səbəbdən Hüseynin arxasınca yola düşdük və Zərud məntəqəsində ona qoşulduq.”
Bu rəvayətlər bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir və nəticədə bu iki nəfərin İmama hansı mənzildə qoşulduqları aydın olmur. Bu ixtilafı aradan qaldırmaq üçün yeganə uyğun təhlil belə ola bilər:
Bu iki nəfər həcc mərasimini yerinə yetirmək üçün Kufədən Məkkəyə gəlmişdilər. Onlar təruyyə günü İmam Hüseynlə Məkkədə görüşmüş, sonra İmam Məkkədən yola düşərkən onu “Siffah”a qədər müşayiət etmişlər. Daha sonra həccin qalan mərasimlərini tamamlamaq üçün Məkkəyə qayıtmış, və Həccdən sonra tələsik şəkildə İmamın ardınca yola çıxaraq Zərud məntəqəsində ona yenidən qoşulmuşlar.
Beləliklə, bu üç fərqli rəvayət müxtəlif zaman kəsimlərinə aid olduğu üçün ziddiyyətli görünür, amma ardıcıllıqla təhlil edilərsə, bir-birini tamamlayan hadisələr kimi izah edilə bilər.
Görüş yeri ilə bağlı müxtəlif nəzərlər
Tarixi mənbələr, Fərzədəq (şair) ilə İmam Hüseyn (ə) arasında Məkkədən Kərbəlaya gedən yolda bir görüş baş verdiyini qeyd etmişlər. Lakin bu görüşün harada və hansı mənzildə baş verdiyi barədə mənbələr arasında ixtilaf mövcuddur.
Tarixi mənbələrdə Fərzədəqin İmam Hüseynlə görüş yeri kimi bir neçə fərqli məkan göstərilmişdir. Bu rəvayətlər o qədər qarışıq və bir-biri ilə uyğunsuzdur ki, hansısa birini digərindən üstün tutmaq çətindir, baxmayaraq ki, görüşün dəqiq məkanı əsas mövzunun mahiyyətinə təsir etmir.
Rəvayətlərdə göstərilən görüş məkanları bunlardır:
Siffah
Hərəm sərhədi
Məkkə ətrafı
Bəstan ibn Amir (lakin Yaqut Həməvi bu məkanın adını Bəstan ibn Məmmər olaraq düzəldir)
Zat Ərq
Zubalə
Şuquq
Bəzi mənbələrdə eyni kitab daxilində belə, iki fərqli görüş məkanı göstərilib, amma hansının daha düzgün olduğu açıqlanmayıb; məsələn:
Tarix-i Təbəri: Səfəhh və Məkkədən kənarda Hərəm sərhədi
Ənsab əl-Əşraf: Səfəhh və Zat Ərq
Başqa bir nüans da budur ki, Yaqut Həməvi, Bəstan ibn Məmməri Nəxlə Yəməniyyə bölgəsinin qonşuluğunda göstərir və onun digər adının Zati-Ərəq olduğunu bildirir. O, Nəxlə ilə Məkkə arasındakı məsafəni iki günlük yol kimi qeyd edir. Bu da göstərir ki, Sibt ibn Cövzinin “Bəstan ibn Amir” olaraq təqdim etdiyi məkan əslində Zati-Ərəq mənzilidir. Bütün bu rəvayətlər arasında ən güclü dəlillər, görüşün Siffahda baş verdiyini göstərir. Bu nəticəyə gəlməyə imkan verən əsas sübutlar bunlardır:
Fərzədəq Həccə gedirdi və İmam Hüseyn (ə) də təruyyə günü (Zilhiccənin 8-i) Məkkədən ayrılmışdı. Bu da göstərir ki, görüş Məkkəyə yaxın bir məkanda, yəni Siffahda olmalıdır.
Fərzədəqdən nəql edilən bir şeir bu görüşün Siffahda baş verdiyini təsdiqləyir. O belə deyir:
“Ləqītu-l-Hüseynə bi-ərdi Səfəhh, ʿaleyhi l-yəmiqu vəd-diraq”.
Yəni: “Səfəhh diyarında Hüseyni gördüm, onun əynində qumaş geyim və dəri zireh vardı”.
Bu şeirin Fərzədəqə aid olması şübhə altına alınmır, çünki, şeiri saxtalaşdırmaq üçün heç bir nyunans yoxdur. Əksini iddia etmək üçün yetərli sübut və şahid yoxdur.
Son olaraq, əgər bəzi mənbələrdə Fərəzdəqin İmamla Məkkədən uzaq bir mənzildə görüşdüyü qeyd olunubsa, bunu yalnız belə izah etmək olar:
Fərəzdəq Həcci başa vurduqdan sonra İmam Hüseynlə yenidən görüşmək arzusu ilə yola çıxmış və digər bir mənzildə ona yenidən çatmışdır. Bu şəkildə, müxtəlif görüş məkanları barədəki rəvayətlər bir-birini inkar etmədən tamamlayıcı şəkildə izah edilə bilər.
Fərzədəq və İmam Səccadın hekayəsi
Fərzədəq elə həmin məşhur şairdir ki, İmam Səccadın (ə) imaməti dövründə onun şərəfinə məşhur qəsidəsini söyləmişdir. Hekayə belədir:
İllərdən birində, Hişam ibn Əbdülməlik (ya atasının – Əbdülməlikin, ya da qardaşı Vəlidin xilafəti dövründə) həcc ziyarətinə gəlmişdi. O, təvaf etdikdən sonra Həcərül-Əsvədi öpmək istədi, lakin insanların sıxlığı buna imkan vermədi. Bu vaxt İmam Səccad (ə) məscidə daxil oldu və təvafa başladı. Həcərül-Əsvədə çatanda, camaat onun böyüklüyü və heybətindən təsirlənərək Ona yol verdi. Beləliklə, Həzrət rahatlıqla Həcərül-Əsvədi istilam etdi (əl vurub öpdü).
Hişam bu səhnəni gördükdə qəzəbləndi. Şamlılardan biri bu hadisənin şahidi oldu və Hişamdan soruşdu: Bu şəxs kimdir ki, insanlar onun qarşısında belə ehtiramla yol verdilər? Hişam, İmam Səccadı tanısa da, camaatın Ona meyil etməməsi üçün dedi: – Mən onu tanımıram. Fərzədəq bu hadisəni görüb dedi: – Mən onu tanıyıram. Şamlı kişi soruşdu: – Ey Əba Fərs, o kimdir? Bu zaman Fərzədəq məşhur qəsidəsini bu misrayla başlatdı:
هٰذا الّذی تَعرِفُ البَطحاءُ وَطأتهُ و البَیتُ یَعرِفُهُ و الحِلُّ و الحَرَمُ
(Bu elə bir şəxsdir ki, Bətha (Məkkənin torpağı) Onun addımını tanıyır, Kəbə və Həram da onu tanıyır.)
Hişam, İmam Səccad (ə) haqqında belə bir tərifə qulaq asdıqda son dərəcə qəzəbləndi və Fərzədəqin Əsfan adlı bir yerdə (Məkkə ilə Mədinə arasında) həbs olunmasını əmr etdi.
İmam Səccad (ə), Əhli-Beyti tanıtdırdığı üçün Fərzədəqə təşəkkür əlaməti olaraq ona on iki min dirhəm göndərdi və buyurdu ki, daha artıq imkanım olsaydı, daha çox verərdim. Fərzədəq əvvəlcə bu hədiyyəni qəbul etmədi və dedi: Mən bu qəsidəni yalnız Allahın və Rəsulunun (s) rizası üçün yazmışam. Lakin İmamın israrını gördükdə, nəhayət hədiyyəni qəbul etdi.
Qeyd edək ki, müasir tədqiqatçılardan biri bu qəsidənin İmam Səccad (ə) haqqında deyil, başqa bir şəxs haqqında deyildiyi ilə bağlı şübhə irəli sürmüşdür. Lakin digər bir mütəxəssis bu şübhələri müxtəlif elmi sübutlarla rədd etmişdir.
Bu, akademik və tarixi bir məqalənin mənbələr və istinadlar bölməsidir. Eyni zamanda bir neçə əsas mənbəyə istinad edərək İmam Hüseynin (ə) həyatının, Aşura hərəkatının və Fərzədəqlə görüş yerinin araşdırılmasında istifadə olunmuş əsərləri göstərir.
Mənbələr:
Yaqut Həməvi, Müəccəm ül-Büldan, c.3, s.412
Buxari, Məhəmməd ibn İsmayıl, ət-Tarix əl-Kəbir, c.7, s.139, hədis 622
İbn Əbi Hatəm Razi, əl-Cərh vət-Tə’dil, c.7, s.93, hədis 528
Tabəri, Məhəmməd ibn Cərir, Tarixul-üməm vəl-müluk, c.4, s.290
Xarəzmi, Müvəffəq ibn Əhməd, Məqtəlül-Hüseyn, c.1, s.319
İbn Səd, Tərcümeyi Hüseyn və Məqtəlu, “Turathuna” jurnalında, say 10, s.171–173
Dinuri, Əbu Hənifə, əl-Əxbərut-Tival, s.245
İbn Miskəveyh, Əbu Əli, Təcaribul-üməm və təaqübül-himəm, c.2, s.59
13, 17, 23. Yaqut Həməvi, Müəccəm ül-Büldan, c.3, s.412; c.1, s.414
Şeyx Müfid, əl-İrşad, c.2, s.67
Sibt ibn Cövzi, Təzkirətul-Xəvas, c.1, s.217
İbn Şəhr Aşub, Mənaqib-u Ali Əbi Talib, c.3, s.245
İbn Əsakir, Əbulqasim, Tarixu Mədiynə Dəməşq, Hüseynin tərcüməsi, c.2, s.303, hədis 261
Seyyid ibn Tavus, əl-Məlhuf əla qətlət-Tufuf, s.134
İbn Əsəm Kufı, Kitabül-Fütuh, c.5, s.71
Ərbili, Əli ibn İsa, Kəşful-ğummə fi mə’rifət-il əimmə, c.2, s.253
Şeyx Tusî, İxtiyar mərifətu’r-rical (tədqiqat: Həsən Mustafavi), s.343, hədis 207
Nişaburi, Fəttal, Rauzatul-Vaizin, c.1, s.199–201
Seyyid Cəfər Şəhidi, Əli ibn Hüseynin həyatı, s.112–133
Abbəs Zəhiri, Quranda təhlil və bəlağət, Fərəzdəqin qəsidəsi ilə birlikdə, c.2, s.312–324
Seyyid Əli Xan Mədəni, Əd-Dərəcat ər-Rəfiə, s.551
Məhdî Pişvayi, Məqtəl-e Camie Seyyid-üş-Şühəda, c.1, s.637–641
Hazırladı: İlahiyyatçı, Sara Əmirzadə
Müəlliflik hüququ “Əbədi Nur” saytına məxsusdur
