Cəlaləddin Məhəlli əvvəlcə bu təfsirin ikinci hissəsini, yəni Kəhf surəsindən Nas surəsinə qədər olan hissəni yazmışdır. Daha sonra təfsirin birinci hissəsini yazmağa başlamış, lakin 864-cü hicri ilində vəfat etdiyinə görə bu iş Fatihə surəsinin təfsiri ilə yarımçıq qalmışdır.
870-ci hicri ilində, Cəlaləddin Süyuti təfsirin qalan hissəsini tamamlamış, yəni Bəqərə surəsindən İsra surəsinin sonuna qədər olan hissəni yazmış və Məhəllinin yazdığı Fatihə surəsinin təfsirini bütün surələrin sonuna əlavə etmişdir.
Hacı Xəlifə bu təfsirin hər iki hissəsini səhvən digər müəllifə nisbət vermişdir. Eyni şəkildə, Brukelmann da (İslam ensiklopediyasının birinci nəşrində, “Süyuti” başlığı altında) səhvən “Təfsir əl-Cəlaleyn”i “Lubab ən-nuqul fi əsbab ən-nuzul” adlı əsərin digər adı hesab etmiş və bu kitabın Süyuti və Məhəlli tərəfindən birlikdə yazıldığını güman etmişdir.
Bu təfsirin müəllifləri sərf-nəhu (qrammatika), qiraət və digər mövzularda uzun-uzadı təhlillər vermədən, daha çox məsum rəvayətlərə və əvvəlki təfsir ənənəsinə əsaslanaraq ayələrin mənaca tərcüməsini təqdim etməyə çalışmışlar. Bu qısa və aydın təfsir üslubunu Seyyid Abdullah Şübberin “əl-Cövhər əs-səmin fi təfsir əl-Qur’an əl-mubin” və Fərid Vəcdinin təfsiri kimi son dövrün qısa təfsirləri ilə müqayisə etmək olar.
Təfsir əl-Cəlaleyndə hər bir kəlmə, ifadə, cümlə və ya ayədən sonra qısa bir izah verilir. Bu izahlar ləğəvi (söz mənası), qiraət fərqləri, nahiv (sintaksis) izahı, mübhəmlərin açıqlanması, səbəbi-nüzul və ayənin ümumi mənası kimi mövzuları əhatə edir. Təfsirdə ən uzun və geniş izahlar əsasən ayələrin nazilolma səbəbləri (şə’n nüzul) ilə bağlıdır.
Bəzən təfsirdə fiqhi (hüquqi) və kəlami (əqidəvi) məsələlərə də toxunulur. Bu hallarda hər iki müfəssir Şafei fiqhi görüşünü və Əşəri kəlam məktəbini əks etdirirlər. Bu cür yerlərdə bəzi israiliyyatlara (yəhudi və xristian mənşəli rəvayətlərə) və inanılması çətin əhvalatlara da yer verilmişdir.
Lakin bəzi məşhur səbəbi-nüzullara toxunulmaması təəccüb doğurur. Məsələn, Süyuti təfsirdə tez-tez qeyri-məşhur səbəbi-nüzulları qeyd etməsinə baxmayaraq, “İnnəma valiyyukumullah…” (Maidə, 55) ayəsində “rakifun” sözünü sadəcə xüşulu olanlar və ya nəfilə namaz qılanlar kimi təfsir etmişdir və bu ayənin Əli ibn Əbi Talib barədə nazil olduğu məşhur səbəbi-nüzul qeyd olunmamışdır.
Süyuti bu təfsirin tamamlanması işini cəmisi qırx gün ərzində yerinə yetirmiş və tamamilə Məhəllinin üslubuna uyğun şəkildə yazmışdır. Hətta mütəşabeh ayələrin təfsirində də Məhəllinin fikirlərindən istifadə etmişdir. Məsələn, hər iki müfəssir hərflərdən ibarət ayələrin (müqəttəat) mənasında belə deyirlər: “Bu ayələrin mənasını Allah daha yaxşı bilir.”
Buna baxmayaraq, Süyuti Məhəllinin yazısını öz yazısından üstün hesab etmiş və etiraf etmişdir ki, yalnız az sayda (ondan az) yerdə onun fikri ilə razılaşmamışdır. Bu fikir ayrılıqlarına bir nümunə:
- Məhəlli “və nəfəxtu fihi min ruhi” ayəsini təfsir edərkən deyir ki, “ruh” – insana həyat verən lətif bir cisimdir.
- Süyuti isə Hicr surəsi, 29-cu ayədə eyni ifadəni təfsir edərkən Məhəllinin bütün izahlarını qeyd etmiş, yalnız bu cümləni buraxmışdır.
Bu istisnanı belə əsaslandırmışdır: “Qulir-ruhu min əmri Rabbi” (İsra, 85) ayəsi açıq şəkildə göstərir ki, ruhun mahiyyəti Allahın bildiyi bir elmdir və onu açıqlamamaq daha münasibdir.
Süyuti və Məhəlli, səhabə və tabeinlərdən yalnız İbn Abbas və İkrimə kimi bir neçə şəxsdən az sayda rəvayətlər nəql etmiş, lakin əvvəlki təfsirçilərin və təfsir kitablarının heç birindən birbaşa sitat gətirməmişlər. Həmçinin ləğəvi (söz mənası), nahiv (qrammatika), bəlağət (rətorika), fiqh (hüquq) və kəlam (ilahi biliklər) sahələrində heç bir müəllifə və ya kitaba istinad etməmişlər. Onların ən çox istinad etdiyi mənbələr hədis kitablarıdır. Məsələn:
- Sihah əs-sittə (altı əsas hədis kitabı)
- Müstədrək əl-Hakim ən-Nişaburi
- Mu’cəm ət-Tabərani
Təfsirin iki hissəsi arasında aparılan qısa müqayisə göstərir ki, ikinci hissədə (Məhəllinin yazdığı hissədə) rəvayət və hədis istinadları çox azdır, halbuki birinci hissədə (Süyutinin yazdığı hissədə) bu cür istinadlar daha çoxdur.
Təfsir əl-Cəlaleyn, qısa və yığcam olmasına baxmayaraq, xüsusi üslubu – yəni Sünni təfsir ənənəsi və lüğəvi yanaşmaların seçilmiş fikirlərini bir araya gətirməsi səbəbilə islam alimləri tərəfindən həmişə diqqətə layiq sayılmış və zaman-zaman tədris mətni kimi istifadə olunmuşdur.
Məhəmməd Rəşid Rizanın bildirdiyinə görə, Şeyx Məhəmməd Əbduh – baxmayaraq ki, əvvəlki təfsirlərə nə çox müraciət edir, nə də onlardan sitat gətirirdi – “Təfsir əl-Cəlaleyn”ə istinad etmiş və ondan istifadə etmişdir.
Bu kitab dəfələrlə müxtəlif formalarda nəşr olunmuş, bəzən Qurani-Kərim mətninin haşiyəsində, çox vaxt isə “Lubab ən-nuqul fi əsbab ən-nuzul” adlı kitabla birlikdə çap olunmuşdur. Bu təfsirin onlarla əlyazma nüsxəsi uzun müddətdir müxtəlif kitabxanalarda saxlanmaqdadır. Bəkaai, bu təfsirin 134 əlyazma nüsxəsinin siyahısını təqdim etmişdir.
Bu təfsirə yazılmış şərhlər və haşiyələr arasında iki müəllifin əsərləri daha çox məşhur olmuşdur:
- Süleyman ibn Ömər Əcili (Cəmməl) – (vəfat: 1204 h.) tərəfindən yazılmış haşiyə:
“əl-Fütuhat əl-ilahiyyə bi-təvziih Təfsir əl-Cəlaleyn li-d-dəqaiq əl-xafiyyə”. - Onun tələbəsi Əhməd ibn Məhəmməd Xəlvəti (Savi) – (1175–1241 h.) tərəfindən yazılmış haşiyə:
“Haşiyyə əl-əllamə əs-Savi əla Təfsir əl-Cəlaleyn”.
Hacı Xəlifə və İsmayıl Paşa Bağdadi başqa haşiyə və şərhləri də qeyd etmişlər, lakin onlar geniş tanınmamışdır.
Cəlaləyn Təfsiri – Qurani-Kərimin ayələrinə qarışıq (məzci) şərhlə yazılmış, həm çox yığcam, həm də geniş yayılmış təfsirlərdən biridir. Bu təfsir Misirli Şafei alimi Cəlaləddin Məhəmməd ibn Əhməd Məhəlli (791–864 h.q / 1389–1460 m.) və onun tanınmış şagirdi Cəlaləddin Süyuti (849–911 h.q / 1445–1505 m.) tərəfindən yazılmışdır. Təfsirə “Cəlaləyn” (iki Cəlal) təfsiri adının verilməsi də bu səbəbdəndir.
Cəlaləddin Məhəlli təfsiri Kəhf surəsindən (18-ci surə) başlayaraq Nas surəsinədək (114-cü surə) yazmış və bunu 14 dəftərdə qələmə almışdır. Daha sonra işinə Qurani-Kərimin başlanğıcından davam etmiş, Fatihə surəsini (1-ci surə) və Bəqərə surəsinin (2-ci surə) bəzi ayələrini təfsir etmişdir. Lakin 864-cü ildə vəfat etdiyi üçün təfsiri tamamlamamışdır.
Süyuti, gənclik dövründə bir il ərzində Məhəllinin dərsində iştirak etmiş (İbn İmad, 8/52; Ğazzi, 1/226). O, 870-ci ildə, cəmi 21 yaşı olarkən, müəlliminin üslubuna sadiq qalaraq, Bəqərə surəsinin başlanğıcından İsra surəsinin (17-ci surə) sonuna qədər olan hissəni yazmışdır. Süyuti, yazdığı hissəyə müqəddimə və xülasə də əlavə etmişdir. O, bu işi 40 günə tamamlamış və bunu “Musa peyğəmbərin vədi qədər müddətə” (Qurani-Kərimdə qeyd olunan) bənzətmişdir (Təfsir, 1/144; həmçinin: Cəmməl, 2/670).
Bu hadisənin detalları çox az sayda tərcümeyi-hal və bibliografik mənbələrdə qeyd olunmuşdur. Lakin İstanbuldakı Süleymaniyyə Kitabxanasında qorunan 242 və 248 saylı əlyazmalarında bu barədə bəzi məlumatlara rast gəlmək mümkündür (Ərsalan, s. 161–162). Təfsirin tamamlanmasından sonra Süyuti, Fatihə surəsini əsərin sonuna əlavə etmişdir ki, bu da Məhəllinin təfsir etdiyi hissələrlə uyğunluq təşkil etsin (Cəmməl, 1/7).
Süyuti, təfsirinə yazdığı müqəddimədə və nəticədə dəfələrlə qeyd edir ki, o, Məhəllinin metoduna tam uyğun şəkildə yazmış və onun yolunu izləməyə çalışmışdır (Təfsir, 1/2, 144, 145). Bu təfsiri diqqətlə araşdırdıqda görünür ki, o bu işdə uğur qazanmış və hər iki hissə arasında – ayələrin işlənməsi baxımından – ciddi bir fərq yoxdur. Lakin müasir tədqiqatçılar təfsirdə istifadə olunan mə’surat (rəvayətlər, hədislər, səbəbi-nüzullar, tarixi məlumatlar və israiliyyatlar) miqdarını müqayisə edərək, Süyutinin yazdığı hissədə bu cür rəvayətlərə daha çox yer verildiyini qeyd etmişlər (İtr, həmən yer; Şurbəci, s. 284).
Bu iki hissə arasındakı fərqlərin bir neçəsi, Süyutinin təfsirin xülasəsində qeyd etdiyi nüanslardır. Məsələn:
İsra surəsinin 85-ci ayəsində (“Qulir-ruhu min əmri Rabbi”) ruh haqqında, Süyuti Məhəllinin fikrindən fərqli düşünmüş, halbuki Hicr surəsi, ayə 29-da və Sad surəsi, ayə 72-də Məhəllinin baxışını qəbul etmişdir.
Həcc surəsi, 17-ci ayədə “Sabiun” (Sabiilər) məsələsində Məhəlli onların yəhudilərin bir qolu olduğunu demiş, Süyuti isə onların yəhudilər və ya xristianlar olması barədə tərəddüddə qalmışdır.
Süyutinin sözlərinə görə, bu kimi fikir ayrılıqları 10-dan çox deyil (Təfsir, 1/145; həmçinin: Ərsalan, s. 160).
Əlavə olaraq qeyd edilməlidir ki, Süyuti Bəqərə surəsinin ilk 36 ayəsinin Məhəlliyə aid təfsirindən imtina etmiş və onların yerinə öz təfsirini əlavə etmişdir.
Hər iki müəllif öz təfsirlərində mənbələri açıq şəkildə qeyd etməmişdir, lakin Süyutinin “Bəğiyyət əl-vü’ât” adlı kitabında bu barədə tək bir məlumat verilir: O, Mövsilli təfsirçi Kəvaşinin təfsirlərindən – “kiçik” və “böyük” təfsirlərindən – bəhrələndiklərini yazır (s. 175). Süyuti qeyd edir ki, Məhəlli “kiçik təfsirdən” istifadə etmiş, özü isə Məhəllinin təfsirini tamamlayarkən Kəvaşi, Bəyzavi və İbn Kəsir kimi təfsirçilərin əsərlərindən də istifadə etmişdir. Əsərin mətnində, məsələn, Zəməxşərinin təfsirindən də bəhrələnildiyi görünür (məsələn, bax: 4/822, Fələq surəsi, ayə 3). (Mənbələr üçün bax: Candan, s. 344).
Cəlaləyn təfsirinin yazılma metoduna dair bəzi məlumatları Süyutinin qısa, lakin məlumatlı girişindən əldə etmək mümkündür. Bu girişdə deyilir ki:
- Müəlliflər ən üstün rəylərə əsaslanıblar.
- Zəruri məqamları izah ediblər.
- Məşhur qiraətlərə işarə ediblər.
- Müxtəlif nəzərləri ətraflı şəkildə verməkdən çəkiniblər (Təfsir, 1/2).
Beləliklə, onlar məzci (qarışıq) bir təfsir üslubu ilə, yalnız ayələrin lüğəvi və mənaca anlaşılmasına xidmət edən izahlarla kifayətlənmişlər (Zəmə, s. 603–604). Bu səbəbdəndir ki, aydın olan ayələr haqqında heç bir şərh verməmişlər. Məsələn:
- Təğabun surəsi, 64:13
- Tövbə surəsi, 9:10
kimi ayələrin təfsirində heç bir açıqlama yoxdur.
Hər iki təfsirçi həmişə fiqh alimləri və kəlamçılar tərəfindən diqqətə alınan ayələrin təfsirində qısa şəkildə fiqhi və kəlamı məsələləri təqdim etmişlər. Hər ikisi fiqh sahəsində Şafii məzhəbinə, kəlam sahəsində isə Əşəri məzhəbinə mənsub olduqlarından, dini baxışlarını ifadə edirlər (məsələn, kəlam mövzularında: Ənam 6/103; Ə’raf 7/54, Allahın sifətlərini təvil etmirlər; fiqhi məsələlərdə: Bəqərə 2/158; Məidə 5/6; Əhzab 33/69, cəmʿ, Şafii görüşlərini ortaya qoyurlar). Həmçinin, ayənin oxunuşunun dəyişməsi ilə mənanın dəyişdiyi yerlərdə oxunuş fərqlərini və bu fərqlərdən yaranan mənaları izah edirlər (məsələn, Ənqəbut 29/50, 66).
Bu əsərdə də, əvvəlki dövrlərdə yazılmış təfsirlər kimi, İsrailiyyat rəvayətləri daxil olmuşdur (məsələn, Həcc 22/52; 34/38; Nəml 27/44; İsrailiyyatla bağlı araşdırmalar üçün bax: Şərbici, səh. 284-286; Əttər, səh. 308-313; Cəndan, səh. 365 və sonrakılar; Aqpinar, səh. 95-97; Altuntaş, səh. 117-120). Lakin bəzən iddia edilir ki, bu təfsirdə İsrailiyyat rəvayətlərinin sayı çox məhduddur (Şərbici, səh. 284).
Nəhv məsələlərinə də diqqət göstərilmişdir və hər iki təfsirçi ayənin mənasını açmaq üçün ayənin qrammatik rolunu izah edirlər (məsələn, Bəqərə 2/21; Əl-İmran 3/178, cəmʿ) və məşhur nəhvçilər Səbüyyə, Məbrəd və Fərā’nın görüşlərinə istinad edirlər (məsələn, Şuəra 26/8; Casiyə 45/32; Xəf 18/88). Təfsirdə ədəbi və dil məsələlərinin müxtəlif aspektləri üçün bax: Altuntaş, səh. 97-115.
Hər iki təfsirçinin ayələrin mənasını açıqlama metodunu və lüğət, qrammatika, fiqh, hədis və oxunuş kimi mənbələrə əsaslanmalarını nəzərə alaraq, bu əsər sünni təfsir ədəbiyyatında “rəyi-cəziz” (icazə verilən rəyi təfsir) kateqoriyasına (Zərqani, cild 1, səh. 377-378; Zəhbi, cild 1, səh. 330-338) və şiə təfsir ədəbiyyatında “içtihedi” təfsirlər qrupuna daxildir (Mə’rifət, cild 2, səh. 521).
Jəlalayn təfsirinin qısa, aydın və asan oxunan olması, xüsusən Misir mədəniyyətində bu təfsirin elm məclislərində geniş yayılmasına səbəb olmuşdur. Tarixi mənbələr göstərir ki, Məlik Əhməd cəlaləddin Məvlana Məlik əl-Mahmūd əl-Məsləh Şeyx (Mövlana Cəlaləddin əl-Mahmūd əl-Məsləh) kimi yerli alimlərin əsərləri, o cümlədən təfsiri, qısa, mötəbər və asan oxunan idi və buna görə də Misir və digər bölgələrdə tələbələr tərəfindən çox sevilirdi (Süytü, Hasan, cild 1, səh. 444; Davudi, cild 2, səh. 81; Ədrnavi, səh. 336; həmçinin Şokani, cild 2, səh. 115). Süytü özünün bu əsəri tamamlamasının səbəbini tələbələr arasında böyük maraq görməsi ilə əlaqələndirir (Təfsir, cild 1, səh. 2).
Misirdəki əlverişli siyasi və mədəni şərait, digər İslam dünyası bölgələrinin siyasi-mədəni xaotik vəziyyəti səbəbindən, alimlər və gənc tələbələr arasında Misirə çoxlu səfərlər olmuşdur (Şərbici, səh. 43-46; Cad əl-Həqq, səh. 19-30; həmçinin Süytü, Hasan, cild 2, səh. 94). Belə şəraitdə Jəlalayn təfsirinin Misirdə şöhrəti və yayılması tezliklə Mərkəzi və Şərqi İslam dünyasına da nüfuz etməyə başlamışdır. Bu təfsirin müxtəlif məzhəblərdən, o cümlədən Zəydilər və İmamiyyə alimləri tərəfindən Yəmən və Xorasan kimi bölgələrdə çoxsaylı şərhlərinin yazılması onun müxtəlif elm məclislərində uzun müddət yayılmasının göstəricisidir.
Müasir dövrdə də Jəlalayn təfsiri xüsusilə seçilən xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif təbəqələrdən, gənc tələbələrdən tutmuş görkəmli alimlərə qədər geniş maraq görmüşdür (Əttər, səh. 297; Zərqani, cild 1, səh. 378). Məsələn, Məhəmməd Əbdü öz təfsir dərslərində əsas müzakirə mövzusunu Jəlalayn təfsiri təşkil edirdi (eyni mənbə). Bu gün Jəlalayn təfsiri İslam dünyasında ən çox nəşr olunan və geniş yayılan təfsirlərdən biridir (Zəhbi, cild 1, səh. 330-338; Zərqani, eyni mənbə).
Hər iki təfsirçi öz məzhəblərinin fiqhi və kəlamı baxışlarını bu təfsirdə ifadə etdikləri üçün, müasir dövrdə İmamiyyə şiə məclislərində ona qarşı xüsusi maraq yoxdur və hətta bəziləri ona alternativ kimi stilcə oxşar olan Seyid Abdullah Şəbərin “Əl-Vuciz” təfsirinin üstünlüyünü qeyd edirlər (məsələn, Həfni Davud, “Əl-Vuciz” təfsirinin girişində; həmçinin Mə’rifət, cild 2, səh. 521).
Jəlalayn təfsiri, təfsir tarixinin orta dövründə (5-9-cu hicri / 11-15-ci miladi əsrlər) geniş yayılan təfsir xülasəçiliyi ənənəsinin mühüm nümunəsidir. Bu ənənə, uzun və həcmli təfsirlərin əsas məqsəddən – Quranın əsas mənalarını ifadə etməkdən uzaqlaşması ilə bağlı narahatlıqdan yaranmışdır (bax: H.D., Təfsir). Həmin dövrdə təfsirin tamamlanması da geniş yayılmış və Süytü də bu ənənənin təsiri ilə Məvlana Məsləhin əsərini tamamlamışdır (bax: eyni mənbə).
Jəlalayn təfsirində bəzən məsələlər yalnız işarə səviyyəsində qısa şəkildə ifadə olunduğundan, Həfni Davud bu təfsiri bir növ terminologiya kitabçasına bənzətmişdir ki, hər bir terminin ayrıca şərh yazıla bilər (eyni mənbə).
Bu təfsir tarixinin son və müasir dövrlərində çoxsaylı şərhlərin, həştlərin və qeydlərin mövzusu olmuşdur (müasir və son dövr təfsirində həşt yazma ənənəsi barədə bax: H.D., Təfsir). Jəlalayn təfsirinin bəzi mühüm şərhləri və həştləri aşağıdakılardır:
- Qəbs ən-Neyrin, Şamsəddin Məhəmməd ibn Əbdülrəhman Ələqmi tərəfindən (v. 969/1562), Süytü şagirdi və kitabın ilk şərhini yazan şəxs, 952-ci ildə tamamlanmışdır (Hacı Xəlifə, c.1, s.455; Zərkəli, c.6, s.195);
- Şərh Nurəddin Molla Əli Qari (v. 1014/1605), Hənəfi xanədanından Xorasan alimi, “əl-Cəməlayn” adı ilə, 1004-cü ildə tamamlanmışdır (Hacı Xəlifə, eyni yer; Bağdadi, Hədiyyə, c.1, s.752);
- əl-Fütuhat əl-ilahiyyə bi-tözihi Təfsir əl-Cəlalayn li-dəqayiq əl-xafiyyə, Süleyman ibn Ömər Əcili (v. 1204/1790), Misir alimi, 4 cildlik ən böyük şərhlərdən biridir (maddələr üçün bax: eyni mənbə, İyzaḥ, c.1, s.304; həmçinin bax: Zəməme, s.512-514);
- Həşiyə Əhməd ibn Məhəmməd Savi (v. 1241/1826), Məlik məzhəbindən fiqh alimi və Süleyman Cəmlin tələbəsi, müəlliminin şərhinin xülasəsidir (maddələr üçün bax: eyni mənbə, s.475-477). Onun həştləri Cəml şərhi ilə birlikdə Jəlalayn təfsirinin ən məşhur şərhləridir (Şərbici, s.289);
- Həşiyə Məhəmməd ibn Sāliḥ Səbaəi, “Həfnavi” (v. 1268/1852), Misir alimi, 3 cildlikdir (Bağdadi, eyni yer; Kəhələ, c.10, s.83);
- Qurət əl-ʿAyn və Nuzhət əl-Fuad, Abdullah ibn Məhəmməd Nibravi (v. 1275/1859), Şafii alimi, 4 cildlikdir (mətnin əlyazması, Zərkəli, c.4, s.131);
- Həşiyə Məhəmməd ibn Abdullah Hüseyni Zovak (v. 1311/1893), Zəydi alimi (eyni yer, c.6, s.244; əlavə şərhlər üçün bax: Hacı Xəlifə, eyni yer; Bağdadi, İyzaḥ, c.2, s.395, 433, 487, Hədiyyə, c.1, s.219, 548; Aqaböyük, c.26, s.253-254; Zərkəli, c.1, s.155, c.3, s.333, c.5, s.14; Kəhələ, c.1, s.90, c.4, s.142, c.5, s.194, c.9, s.187, c.12, s.65, 250).
Bu təfsirə olan böyük maraq onun çoxsaylı nəşrlərinə də səbəb olmuşdur (nəşrlər üçün bax: Bəkayi, c.5, s.1986; ilkin nəşrlərdən bəziləri üçün: Şərbici, s.278), o qədər ki, bəziləri bunu ən çox yayılan Quran təfsiri hesab etmişlər (Zərqani, c.1, s.378). Bu əsərin əksər nəşrlərində — əsasən Müqəddəs Məscidin səhifələri ilə yanaşı çap olunarkən — kitabın əsas strukturu qorunmamış, Süytünün özünün giriş və son sözləri kəsilmiş, mətn qısa və tək cildlik şəkildə verilmiş, Fatiha surəsi isə əvvələ gətirilmişdir (məsələn, Beyrut nəşri, Darul-Məʾrifə). Lakin bəzən Süytünün işlədiyi kimi iki cilddə (və ya tək cilddə) çap edilmiş və Fatiha surəsi sonda verilmişdir. Bu təfsirin həştləri arasında əsasən Süytünün “Lübab ən-Nəqul”, İbn Həzm Əndəlüsünün “Nəsix və Mənsux”, Savi şərhi və digər əsərlər yer alır. Dünyanın müxtəlif kitabxanalarında bu təfsirin çoxsaylı əlyazmaları mövcuddur (onların siyahısı üçün bax: Bəkayi, c.5, s.1982-1986).
Bu əsərin İslam dünyasının elm məclislərində yazıldığı dövrdən bu günə qədər qazandığı şöhrət, əsasən sünni alimlər arasında dərin mənası və ifadə qısalığı səbəbindən onun dinşünasların da diqqətini çəkməsinə səbəb olmuşdur; məsələn, Andrey du Rie öz Parisdə 1647-ci ildə çap etdirdiyi Quran tərcüməsində Bəydəvi təfsiri ilə yanaşı bu təfsirdən də istifadə etmişdir. Həmçinin, Ahmed fon Denfer müasir dövrdə Alman dilində Quran tərcüməsində əsas diqqətini Jəlalayn və Təbrisi təfsirlərinə yönəltmişdir. Bir sıra müasir elm adamları da bu təfsirin məlumatlarını araşdırmışlar. Məsələn, Hartmut Bobetsin Jəlalayn təfsirində oxunuş və qrammatika məsələlərini müzakirə edən məqalə yazmışdır. Yaxın zamanda bu əsərin ingilis dilinə tərcüməsi və bəzi həştləri Fəras Həmməzə — müasir İordaniya islamşünası tərəfindən — hazırlamış və İordaniya Krallıq İslam Fikri İnstitutu tərəfindən 2008-ci ildə nəşr edilmişdir.
Mənbələr
- Ağabəy Böyük, Əz-Zərizə;
- İbn Əməd, Abdülhəy, Şəzrətəz-əz-zəhəb, Beyrut, 1413hq / 1992;
- Ədrənavi, Əhməd, Tabaqat əl-Müfəssirin, Süleyman ibn Səlih Xəzinin redaktəsi ilə, Mədinə, 1417hq / 1997;
- Bağdadi, İyzaḥ əl-Maknun, Beyrut, Daru Əhyə əl-Turath əl-Ərəbiyy;
- Eyni müəllif, Hədiyyə;
- Bəkayi, Məhəmməd Həsən, Böyük Quran Kitabçası, Tehran, 1376ş;
- Təfsir əl-Cəlalayn, Cəlaləddin Məhləvi və Süytü, Məhəmməd Zuhri Fəmrəvinin redaktəsi ilə, Qahirə, 1312hq;
- Cadəlhəqq, Əli, İmam Əllamə Cəlaləddin Süytü: Qısa Tədqiqat, Məhəmməd Təvfiq Əbu Əli və Saliq Qəşmərin redaktəsi ilə, Beyrut, 1413hq / 1993;
- Cəməl, Süleyman, əl-Fütuhat əl-İlahiyyə, İstanbul, Daru Qəhrəman;
- Hacı Xəlifə, Kəşf;
- Hüfni Davud, Həməd, Abdullah Şəbərin Təfsirinə Giriş, Qahirə, 1385hq / 1966;
- Davudi, Məhəmməd, Tabaqat əl-Müfəssirin, Əli Məhəmməd Ömərin redaktəsi ilə, Qahirə, 1392hq / 1972;
- Zəhbi, Məhəmməd Hüseyn, Təfsir və Müfəssirlər, Beyrut, 1396hq / 1976;
- Zərqani, Məhəmməd Abdüləzim, Mənahil əl-Ərfan fi Ulum əl-Quran, Beyrut, 1416hq / 1995;
- Zərkəli, əl-Ələm;
- Zəməme, Əbdülqadir və başqaları, Müəcm əl-Təfasir əl-Qur’an əl-Kərim, Beyrut, 2003;
- Zəmxşəri, Məhmud, əl-Kəşşaf, Qahirə, 1366hq / 1947;
- Süytü, Bəghiyyət əl-Vuəta, Məhəmməd Əmin Xançinin redaktəsi ilə, Qahirə, 1326hq;
- Eyni müəllif, Həsən əl-Məhəzərə, Məhəmməd Əbülfəzl İbrahiminin redaktəsi ilə, Qahirə, 1387hq / 1967;
- Şərbici, Məhəmməd Yusif, İmam Süytü və Quran Elmlərində Əməyi, Qahirə, 1421hq / 2001;
- Şokani, Məhəmməd, əl-Bədrət-taliə, Qahirə, 1348hq / 1929;
- Savi, Əhməd, Həşiyə əl-Təfsir əl-Cəlalayn, Beyrut, Daru Əhyə əl-Turath əl-Ərəbiyy;
- Əttar, Nurəddin, «İmam Süytünün Təfsir əl-Cəlalaynındakı Rəvayətlər və Oradakı Yanlış və İsrailiyyat Rəvayətlərinin Tənqidi», İmam Cəlaləddin Süytü: Fiqhçi, Dilçi, Hədisçi və Müctəhiddir, Məhəmməd Təvfiq Əbu Əli və Saliq Qəşmərin redaktəsi ilə, Qahirə, 1413hq / 1993;
- Əzzi, Məhəmməd, əl-Kəvəkib əs-Sairə, Beyrut, 1945;
- Müqəddəs Quran;
- Kəhələ, Ömər Rza, Müəlliflər Müəcməsi, Beyrut, Daru Əhyə əl-Turath əl-Ərəbiyy;
- Mərifət, Məhəmməd Hadi, Təfsir və Müfəssirlər, Qasim Nuri redaktəsi ilə, Məşhəd, 1419hq / 1377ş.
