Peyğəmbərin (s) hədis, rəvayətləri və sünnəti
Peyğəmbər Məhəmmədin (s) təfsir rəvayətləri haqqında müfəssirlər inanırlar ki, o, vəhyi çatdırmaqla yanaşı, ilahi sözün izahı və təfsirini də öz üzərinə götürmüşdür. Müfəssirlər Nəhl surəsinin 44 və 64-cü ayələrini peyğəmbər (s) vəhyinin bu tərəfi ilə əlaqələndirir və belə nəticəyə gəlirlər ki, əgər Peyğəmbərə (s) aid olan təfsir rəvayətləri sübut olunarsa, onlar ən möhkəm və etibarlı təfsir növlərindəndir. Bundan başqa, mühəddislər və fıqh alimləri də adətən bu ayələrə və buna bənzər digər ayələrə əsaslanaraq Peyğəmbərin (s) sünnətini ilahi hökmlərin və əmrlərin tanınmasında əsas və etibarlı mənbə saymış və həmişə hökm çıxararkən ona istinad etmişlər.
Sahabə və Tabiinlərin təfsiri
Peyğəmbərin sahabəsi və onların davamçıları olan tabeinin təfsirinin etibarlılığı mövzusunda sünni və şiə alimləri arasında fikir ayrılığı vardır. Bu, sahabənin təfsir və ilahi hökmlərin qanuniləşdirilməsindəki mövqeyi və etibarlılığı məsələsinə bağlıdır. Bu mövzu isə köklü bir başqa məsələ olan sahabənin ədalət məsələsinə söykənir. Əsrlər boyu əsasçılar, mütəfəkkirlər və hədis alimləri bu məsələdə həm etiraz, həm də müdafiə mövqeyi tutmuşlar.
Sahabənin ədalətini təsdiq edənlər Qurandan və Peyğəmbərdən (s) gələn bəzi rəvayətlərdən istifadə edərək, onların bütün sahabənin ədalətli olduğunu sübut etməyə çalışmış və onların təfsir rəvayətlərini etibarlı mənbə kimi qəbul etmişlər. Əks tərəfdə isə (əsasən şiə və bəzən sünni alimlər) sahabənin ədalətini ümumi şəkildə qəbul etməyib, istinad edilən ayələri fərqli təfsir etmiş, onların bir çox Peyğəmbər (s) rəvayətlərinin düzgünlüyünü şübhə altına almışlar.
Bəzi sünni alimləri isə şiə fikri ilə razılaşaraq, sahabənin ədalətinin digər insanların ədaləti kimi olması və hədis rəvayəti zamanı ədalətinin təsdiqlənməsinin lazım olduğunu bildirirlər. Bu baxışa görə, sahabənin Quran ayələrini təfsir edərkən söylədiyi sözlər xüsusi etibara malik deyildir və ən yaxşı halda, alimlərin və müfəssirlərin Quranı anlama və izah etməkdə etdikləri cəhdlər səviyyəsində qiymətləndirilir.
Əhli-Beyt (ə) təfsiri
Şiələr Quran ayələrindən və mütəvatir rəvayətlərdən (məsələn, Hədis-i Səqaleyn və Hədis-i Qədir) istinad edərək, İmamətin və İmamların (ə) ismət və mövqeyinə işarə olduğunu bildirirlər. Həmçinin, Quran ilə İmam Əli (ə) arasında xüsusi əlaqəni göstərən və ya Quran ilə Əhli-Beyt arasındakı əlaqəni vurğulayan etibarlı hədislər mövcuddur. Buna görə də, İmamlar (ə) müsəlman ümmətinin elmi mənbəyi və ən etibarlı Quran təfsirçiləri sayılırlar.
Nəticədə, İmamların təfsir rəvayətləri əgər doğruluğu təsdiqlənsə, Peyğəmbərin (s) sözləri ilə eyni səviyyədə qiymətləndirilir və Quran ayələrinin anlaşılmasında etibarlı mənbə hesab olunur. İmamiyyət nəzəriyyəsinə görə, Peyğəmbər (s) və onun davamçılarının Quran ayələrini izah və təfsir etməsi sünnətin tərkib hissəsidir və şübhəsiz ki, etibarlıdır.
Təfsir Məsurun etibarlılığı (höcciyəti)
Təfsirdə istifadə olunan rəvayətlərin etibarlılığı məsələsi də önəmlidir. Ümumiyyətlə, təfsir rəvayətləri əgər sənəd baxımından mütəvatir (çoxlu sayda eyni məzmunda rəvayət) və ya “şahidlərlə möhkəm dəstəklənən tək rəvayət” (xəbər vahid məzmunlu, amma əlverişli şəraitdə olan) olarsa, bu rəvayətlər etibarlıdır və etibarlılığında şübhə yoxdur.
Məsələ, sənəd və məzmun baxımından tam əminlik yaradılmayan, dəqiqlikdən əmin olunmayan rəvayətlərdədir ki, bunların etibarlılığı mövzusunda fikir ayrılığı vardır. Əqidəçilər və məntiq alimləri belə rəvayətlərin əqidə məsələlərində etibarlı olmamasını vurğulayırlar, çünki əqidə elmə əsaslanır və elm yaradan xəbərlər əsas götürülməlidir. Buna görə, Quran təfsirində daxil edilən bütün rəvayətlər tam etibarlı deyildir; onların etibarlılığı üçün bir neçə şərt mövcuddur:
1. Rəvayətin sənədi bütöv və davamlı olmalıdır (rəvayətçilər ədalətli və etibarlı şəxslər olmalıdır).
2. Məzmunca tam və dəqiq olmalıdır.
3. Əks rəvayət və ya ziddiyyət olmamalıdır.
4. Quranla ziddiyyət təşkil etməməlidir.
Əks halda, rəvayət etibarlı və hüquqi dəlil hesab edilə bilməz.
Məsur təsfirin zəif məqamları
Məsur təfsirdə zəif sənədlər, təfsir rəvayətlərində uydurma və saxtalaşdırma (cəl), eləcə də israiliyyat (yəhudi mənşəli rəvayətlər) kimi məsələlərə xüsusi diqqət yetirilir. Əhməd ibn Hənbəl və onun kimi bəzi şəxsiyyətlərin məğazi (döyüşlər), məlahim (qiyamətə yaxın hadisələr) və təfsir sahəsindəki rəvayətləri ümumiyyətlə etibarsız saydıqları kimi, təfsir hədislərinin sənəd baxımından ciddi zəifliklərə malik olduğunu inkar etmək mümkün deyil.
Rəvayətlərdəki saxtalaşdırma və uydurma müxtəlif səbəblərlə, o cümlədən müəyyən bir etiqadı möhkəmləndirmək və ya tərif etmək, bir səhabənin məqamını yüksəltmək və ya əksinə, müəyyən bir şəxsin dəyərini azaltmaq məqsədi ilə baş vermişdir və bu meyl təfsirə də yol tapmışdır.
İsrailiyyatlara da diqqət yetirmək vacibdir. İsrailiyyat, yəhudi mənşəli ravilərin vasitəsilə təfsir və dini biliklər sahəsinə daxil olmuş rəvayətlərdir. Bu rəvayətlər bir çox təfsirdə yer almış və az-çox bütün təfsirçilərə təsir etmişdir.
Məsur təfsirinə dair əsərlər
Mövcud şiə mənbələrində aşağıdakı təfsirlər məsur və ya rəvayətə əsaslanan təfsirlər kimi tanınır:
1. İmam Həsən Əskəriyə (ə) nisbət verilən təfsir,
2. Əli ibn İbrahim Qumminin təfsiri,
3. Əyyaşinin təfsiri,
4. Furat Kufinin təfsiri,
Daha son dövrlərdə:
5. “Əl-Burhan fi Təfsir əl-Quran” (Haşim ibn Süleyman Bəhrani),
6. “Nur əs-Səqəleyn” (Əbdüləli ibn Cümə Hüveysi),
7. “Kənz əd-Dəqaiq və Bəhr əl-Qəraib” (Məhəmmədrza Məşhədi Qummi).
Bu əsərlər rəvayət əsaslı Məsur təfsir nümunələri kimi qəbul edilir. Əhli-sünnə arasında bu metodla yazılmış məşhur təfsirlər bunlardır:
1. Təbərinin Təfsiri
2. “Təfsir əl-Quran əl-Əzim” (Rəsulullah (s), səhabələr və tabeindən sənədli rəvayətlərlə – İbn Əbi Hatim Razi)
3. “Əl-Muharrar əl-Vuciz fi Təfsir əl-Kitab əl-Əziz” (İbn Ətiyyə)
4. “Əl-Kəşf vəl-Bəyan an Təfsir əl-Quran” (Əhməd ibn Məhəmməd Səələbi)
5. “Təfsir əl-Quran əl-Əzim” (İbn Kəsir)
6. “Əd-Dürrul-Mənsur fi Təfsir bil-Məsur” (Cəlaləddin Süyuti)
Bu təfsirlər həm sünni, həm də şiə dünyasında rəvayətə əsaslanan təfsirin geniş yayılmış və istifadə olunan nümunələridir.
“Səfinətul-bihar və Mədinətül-hikəm vəl-asar” – “Biharul-ənvar” haqqında ən mühüm və məşhur əsər hesab olunur; bu kitab Şeyx Abbas Qummi tərəfindən tərtib edilmişdir.
