Təfsir anlayışı — lüğət və terminologiya
“Təfsir” sözü ərəb dilində “fəs-sər” (فسّر) kökündən götürülmüşdür və lüğətdə mənası “açmaq, üzə çıxarmaq”, yəni sözdəki mənanı aşkar etmək, örtülü mənanı üzə çıxarmaq deməkdir. Terminoloji olaraq isə təfsir, Quranın sözlərində və cümlələrində olan qaranlıq məqamları aydınlaşdırmaq, onların məqsəd və niyyətlərini izah etmək deməkdir. Təfsir anlayışının daha geniş şərhi gəlincə isə adətən təfsir “çətin ifadələrin mənasının açılması” kimi izah edilir, lakin bu, tam və kifayət qədər geniş bir tərif deyil. Çünki təfsir yalnız sözlərin mənasını izah etməkdən ibarət deyil, təfsirin əsas məqsədi ayələrin mənalarını və nəzərdə tutulan hikmətləri açıqlamaqdır. Quranın çox az hissəsində həqiqətən sözlərin mənası çətinlik törədir, lakin təfsirin hədəfi daha genişdir. İslam alimi və müfəssir Əllamə Təbatəbayinin təfsir tərifi: “Təfsir, Quran ayələrinin mənalarını izah etmək və onların məqsəd və dəlillərini açmaqdır”.
Quranda “təfsir” sözü
Quranda “təfsir” sözü yalnız bir dəfə işləmişdir. O da nübüvvəti inkar edənlərə cavab olaraq gəlib:
وَلَا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيرًا
“Onlar sənə bir misal gətirmirlər ki, Biz də haqq və daha gözəl təfsiriylə gəlmişik”. (Furqan surəsi, 33-cü ayə)
Təfsirin tarixi
Quranın təfsiri Peyğəmbər Əkrəm (s) zamanında başlamışdır. O, öz ümmətinə Quran ayələrinin mənalarını öyrədir və izah edirdi. Quranda bu barədə belə deyilir:
وَأَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ
“Biz sənə zikri (Quranı) nazil etdik ki, insanlara açıq şəkildə izah edəsən”… (Nəhl surəsi, 44-cü ayə)
Səhabələr və Tabeinlər dövründə təfsir
Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra, səhabələrdən bəziləri — məsələn, İbn Abbas, İbn Məhsud, Ubb ibn Kəb — Quran ayələrinin təfsiri ilə məşğul oldular. Onların təfsir üsulu belə idi: Bəzən Peyğəmbərdən (s) dinlədikləri ayələrin mənalarına dair hədisləri əsaslı rəvayət (müsnəd) kimi nəql edir, bəzən isə öz fikirlərini Peyğəmbərə (s) isnad etmədən açıq şəkildə ifadə edirdilər. Sonra isə səhabələrin şagirdləri; məsələn, Mücahid, Əkrəmə, Qətadə və s. səhabələrin təfsirlərini genişləndirdilər.
Təfsir məktəbləri
Bu dövrdə üç əsas təfsir məktəbi meydana çıxdı:
1. Məkkə məktəbi – Əsas siması: Abdullah ibn Abbas, şagirdləri: Mücahid ibn Cəbər, Əkrəmə, Əta ibn Əbi Rəbah, Səid ibn Cübeyr. Üslubu: Təfsiri əsasən rəvayətə, nüzul səbəblərinə (əsbəb ən-nüzul) və sözlərin dil mənalarına əsaslanırdı.
2. Mədinə məktəbi – Əsas siması: Ubb ibn Kəb, şagirdləri: Əbuəl-Əliyə, Məhəmməd ibn Kəb Qərzi, Səid ibn Musayyib, Zeyd ibn Əsləm. Üslubu: Daha çox mədinə ətrafında formalaşmış təfsir ənənəsi.
3. Kufə məktəbi – Bu məktəb İmam Əli (ə) və İbn Məsudun təfsir ənənələrindən təsirlənmişdir. Təfsirdə fərqlənənlərdən: Əlqəmə ibn Qeys, Məsruq ibn Əcdə, Əsüd ibn Yəzid.
Şiə təfsiri baxışı
Bu qeyd olunanlar əsasən Əhli-sünnə tarixində təfsirin inkişafını göstərir. Şiə mənbələrinə görə isə əsl və həqiqi təfsir yalnız Məsum İmamlar (ə) vasitəsilə mümkün olmuşdur. Şiə təfsirində əsas mənbə, İmam Əli (ə) və digər imamların rəvayətləridir. Şiə təfsir tarixində ilk mərhələ, Peyğəmbər (s) və Məsum İmamlardan (ə) təfsir hədisləri toplayan və sistemləşdirənlərdən ibarətdir; məsələn, Zurarə ibn Əyin, Məhəmməd ibn Müslim, Məruf ibn Xərbuz, Cərir və onların simasında olan digər şəxslər.
Təfsir tarixi dövrləri
1. Toplanma dövrü (2-ci və 3-cü hicri əsrlər). Bu dövrdə təfsir müntəzəm şəkildə yazılı olaraq formalaşmağa başladı. Əhli-sünnədə ən məşhur əsər Təfsir Təbrizidir, müəllifi Məhəmməd ibn Cərir Təbrizi.
Şiə mənbələrində isə ilkin təfsirlərdən sayılanlar:
Əli ibn İbrahim Qumi-nin təfsiri, Fərat Kufinin təfsiri, Əyyashi-nin təfsiri.
Bu təfsirlər əsasən Əhli-beytin (ə) rəvayətlərinə əsaslanır.
2. Təfsir məktəblərinin genişlənməsi dövrü (Orta əsrlər). İslam elmlərinin inkişafı ilə, müxtəlif sahələr üzrə mütəxəssislər öz sahələrinin metodlarına görə təfsir yazmağa başladılar.
Zəmxəşəri və onun məşhur əsəri Kəşşaf — bədii-əsriyyat (balagət və fəssahat) baxışından Quranı təfsir edir.
Qurtubi və onun Cami’ul Əhkəm əsəri — fiqh baxımından təfsir.
Meybudi və onun Kəşful Asrar əsəri — irfani (mistik) təfsir nümunəsi.
Bəziləri isə bir neçə elm sahəsini özündə birləşdirən qarışıq təfsirlər yazdılar, məsələn:
Ruhul-Bəyan, Ruhul-Məani, Təfsir Nişaburi.
Şiə məktəbində də belə təfsirlərə nümunə olaraq:
Ət-Təbyan fi Təfsiril Quran (Şeyx Tusi), Məcməul-Bəyan (Təbərisi).
3. Müasir dövr Son əsrlərdə təfsirlər daha çox ictimai, siyasi və elmi baxışlarla genişləndi. Əhli-sünnədə tanınmış müasir təfsirlərdən:
Əl-Minar (Rəşid Rıza) — islahat yönümlü,
Fi Zilalil Quran (Seyid Qutb) — siyasi və sosial istiqamətli.
Şiə təfsirində isə ən önəmli müasir əsər:
Əl-Mizan — müəllifi Əllamə Təbatəbai. Bu təfsir Quranı Qurana əsaslanaraq, fəlsəfi, əqli və rəvayət mövzularına diqqət yetirərək yazılmışdır.
4. Təfsir istiqamətləri və üsulları
“Təfsir istiqaməti” — Bu, təfsirçinin dini inancları, kəlami (ilahi elm) baxışları, dövrün şərtləri, zövqü, elmi ixtisası və digər amillərin Quran təfsirinə təsiridir. Yəni, təfsirçinin şəxsi və sosial əlaqələri, dünyagörüşü təfsirə istiqamət verir.
“Təfsir üsulu” — Təfsirin mənasını aydınlaşdırmaq üçün istifadə olunan spesifik vasitə və ya mənbədir. Məsələn, Quran, hədis, ağıl və s.
Başqa sözlə, təfsir üsulu — təfsirçinin ayələri anlamaq üçün əsaslandığı metod və mənbələrdir. Bəzən bu anlayışlar qarışdırılsa da, üsul əsasən təfsir metodologiyasını göstərir.
5. Ədəbi təfsir
Təfsirçinin əsas diqqəti ərəb dili, ədəbiyyat, qrammatika və sintaksis üzərində olur. Məqsəd, ayələrin dil baxımından dəqiq mənasını açmaqdır. İki növü var: bədii (balagəti) və lüğəvi təfsir. Məsələn: “Cəvamiul-Cami’” (Şeyx Təbrizi).
6. Fiqhi təfsir
Quran ayələrindən hüquqi (fiqhi) hökmləri çıxarmağa çalışır. Təxminən 500 ayə “hökmlər ayələri” hesab olunur. Məsələn: “Kənzul-ərfan fi fiqhil Quran” (Fadil Miqdad).
7. Kəlami təfsir
İmanın əsaslarını — məsələn, təsdiq, ədalət, peyğəmbərlik, imamət, qiyamət — əsas götürərək ayələri şərh edir. Məsələn: “Təfsirul Furqan” (Məhəmməd Sadiqi Tehrani).
8. Fəlsəfi təfsir
Quranın mənalarını fəlsəfi prinsiplər əsasında anlamağa çalışır. Məsələn: “Təfsiril Quranil Kərim” (Sədrul-Mütəallihin Şirazi).
9. İrfani təfsir
Ruhani, simvolik və mənəvi anlamlara yönəlir. Məsələn: “Təfsirut-Təstəri” (Səhl ibn Abdullah Təstəri).
10. Sosial təfsir
Ayələri sosial problemlərin həlli prizmasından şərh edir. Məsələn: “Təfsir Nümunə” (Ayətullah Məkarim Şirazi).
11. Elmi-təcrübəvi təfsir
Quranın elmi və təcrübəvi məqamlarını vurğulayır, texnologiyanın inkişafı ilə yeni dəlillər tapmağa çalışır.
Məsələn: “Əlcavahir fi Təfsiril Quran” (Şeyx Tantavi).
12. Rəvayi təfsir
Peyğəmbər və Əhli-Beytin (ə) rəvayətlərinə əsaslanır. Məsələn: “Təfsir Əyyashi” (Məhəmməd ibn Məsud Əyyashi).
13. Ümumi təfsir
Rəvayət və ictihad üsullarını birləşdirir, həm ədəbi, həm kelami, həm fəlsəfi, həm də fiqhi aspektləri əhatə edir. Məsələn: “Əl-Mizan” (Allame Təbatəbai).
Əlavə olaraq, təfsirçinin fərdi istiqaməti onun metod və yanaşmasını təsir edir, buna görə təfsirlərdə müxtəliflik çoxdur. Bu müxtəlif üsullar Quranın fərqli cəhətlərini daha yaxşı anlamağa kömək edir.
