وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِي هَذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ
قُرْآنًا عَرَبِيًّا غَيْرَ ذِي عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ
“Doğrudan da Biz Quranda insanlar üçün bəlkə ibrət götürdülər deyə hər cür məsəl çəkdik. (Kəlmə və mənalarında) heç bir əyrilik olmayan ərəbcə bir Quran! Bəlkə çəkindilər” (“Zumər surəsi”, ayə 27-28).
Quran elmləri, Quranı anlamaq və dərk etmək üçün onunla bağlı olan elmlərin toplusuna deyilir. Başqa sözlə, Quranın təfsirindən və İlahi ayələri dərk etməzdən əvvəl hər bir müfəssir və mühəqqiqin tanış olmasının lazım gəldiyi bəhslər Quran elmlərinin məcmusunu təşkil edir.
Zərqani Quran elminin tərifində deyir: “Quran elmləri nazil olma, tərtib, cəm olunma, yazılma, qiraət, təfsir, nasix, mənsux və s. cəhətdən Quranla bağlı olan bəhslərdən ibarətdir”.
Aydındır ki, belə tərif bu elmdə müəyyən bir sərhəddi bəyan etməyə qabil deyil. Ona görə də bəziləri bu elmlərin sayını 50, bəziləri 80, bəziləri isə 400 və hətta ondan da çox qeyd etmişlər. Əslində bu ixtilafın əsas səbəbi onların Qurana müxtəlif tərəflərdən nəzər salmaları və onun bəhslərinin hissələrə bölünmə üslubuna fərqli şəkildə yanaşmaları olmuşdur. Misal olaraq, qeyd edək ki, Bədrəddin Muhəmməd ibn Əbdullah Zərkeşi “Əl-burhanu fi ulumil-Qurani” kitabında Quran elmlərinin növlərinin siyahısını 47 bölmədə tənzimləmişdir.
İslamın başlanğıcından etibarən müsəlmanların asimani vəhy və əbədi möcüzə olan Qurana güclü maraqları elə həmin I əsrdə Peyğəmbərin (s) səhabələrinin böyükləri və onlardan sonra da İslam alimlərinin təfsir elminə və Quranla bağlı olan müxtəlif məsələlərə xüsusi diqqət yetirmələrinə səbəb oldu.
“Quran elmləri” alimlərinin etiqadına görə Peyğəmbərin (s) səhabələri içərisində Əli ibn Əbu Talib (ə) təfsir və Quran elmlərinin öncüllərindən olmuşdur. Hətta İbn Abbas kimi bir şəxsiyyət Quranın təfsirini ondan öyrənmişdir. Cəlaləddin Süyuti deyir ki, xəlifələr arasında Quran elmləri mövzusunda ən çox rəvayət edən Əli ibn Əbu Talib (ə) idi. Abdullah ibn Abbas, Abdullah ibn Məsud, Ubeyy ibn Kəb ibn Qeys də təfsir və Quranın qiraəti sahəsində yüksək məqamı olan şəxslərdəndir. Başqaları Quranı onlardan öyrənmişlər.
Quran təfsiri və bəhslərinin yazılması II əsrdən başlamışdır. Bir çox alimlər bu sahədə əmək sərf etmişlər. Onlardan bir neçəsinin adlarını qeyd edirik:
Yəhya ibn Yamər – qiraətə dair bir kitab yazmışdır.
Həsən Bəsri – “Nuzul-ul Quran və ədədu ayət-il Quran” (“Quranın nazil olması və Quran ayələrinin sayı”) kitabının müəllifi.
Əta ibn Əbu Muslim Meysərə Xorasani – nasix və mənsux barədə yazan ilk yazıçı.
Muhəmməd ibn Yəzid Vasiti – “İcazul Quran” (“Quranın möcüzələri”) adlı bir kitab yazmışdır. Həmin kitab bizə gəlib çatmamışdır.
Quranşünaslardan bəziləri III əsrin alimlərindən olan Əli ibn Mədini və Əbu Ubeyd Qasim ibn Salamini nazil olma səbəbləri, nasix və mənsux barədə yazan öncüllərdən hesab edirlər.
Quran elmləri ilə ilkin tanışlıq mərhələsi
Məlum olduğu kimi Qurani-Kərim on dörd əsr öncə Ərəbistan yarımadasında zühur etmiş sonuncu ilahi Peyğəmbər (s) həzrəti Muhəmmədə bütün bəşərin hidayəti xüsusunda nazil olan sonuncu səmavi kitabdır. Bu müqəddəs kitab ilk öncə İslam Peyğəmbərinin açıqlamaları və izahları ilə İslam Dinində iki əsas məxəzə çevrilərək “Quran” və “Sünnə” adlandırılmışdır. Elə buna görə də İslam maarifi ilə tanış olmaq istəyən hər bir şəxs birinci mərhələdə Qurana və daha sonra isə hədis və rəvayətlərdən təşkil tapmış sünnəyə müraciət etməlidir. Bunların hər ikisindən (Quran və Sünnə) düzgün və yetərincə bəhrələnmək üçün xüsusi elmlərə yiyələnmək lazımdır. Beləki, Quranla bağlı “Quran elmləri”, Sünnə ilə bağlı isə “Hədis elmləri” barədə məlumatlar əldə etmək zəruridir, əks halda, bu iki məxəzdən düzgün istifadə etmədikdə əksərən yalnış nəticələrə səbəb olur.
Lüğətdə mənası: “Quran elmləri” ifadəsinin hansı mövzu barədə söz açdığı bu ifadənin zahirindən başa düşülür. “Quran” və “elmlər” kəlməsindən təşkil tapmış və “ulum” ərəb dilində elm (bilik) sözünün cəmidir. Bəzi Quran alimləri bu ifadəni yalnız Qurani-Kərimə aid olan bir neçə mövzular (tarixi, adları, vəsfi, xüsusiyyətləri) çərçivəsində təsəvvür etsələr də bu ifadə müqəddəs kitabımız Quranla tanışlığı sağlayan bütün elmi mövzulardan ibarət bir elmin adıdır.
Terminologiyada: Quranı tanımaq və onun müxtəlif məqamları barədə məsəslələrə aid olan bir termindir.
Quran elmləri ilə Quran maarifinin fərqi nədir?
Quran elmləri – Quranın xarici bəhslərinə aiddir, məs, nuzulun səbəbi, ayə tərtibi, Quranda nəsx məsələsi, təhrif olmaması, Quranın ecazkarlığı, qiraətlər və qiraətlərdəki ixtilafların mənşəyi və s. mövzulardan ibarətdir.
Quran maarifi – Quranın daxili mənası və ehtiva etdiyi mövzulardır (əqidə məsələləri, Quran qissələri, şəriət göstərişləri).
Tərifi – “Ulumi-Quran” (Quran elmləri) haqqında çoxlu təriflər mövcuddur. Bunlardan biri aşağıda qeyd olunan tərifdir:
“Ulumi-Quran Qurani-kərimin nüzulu (nazil olmağı), tərtibi, cəm edilməsi, yazılmağı, qiraəti, təfsiri, ecazı, nasix və mənsuxu və s. onunla əlaqəli mövzulardan bəhs edən bir elmdir.”
Mövzusu – Ulumi-Quranın mövzusu tərifdə də deyildiyi kimi Qurani-kərimlə əlaqəli bütün mövzuları əhatə edir. Bu elmin sahəsindən olan təfsir və təcvid sonradan müxtəlif səbəblərdən bu elmdən ayrılaraq müstəqil bir sahəyə çevrilmişdir. Bu iki sahədən əlavə Ulumi-Quranın əhatə etdiyi bəzi sahələr barədə çoxlu müstəqil əsərlər yazılmışdır. Buna nasix və mənsux, qiraət, qəsəsul-quran (Quran qissələri) və s. kimi mövzuları misal göstərmək olar.
Bu elmə Hz. Peyğəmbərdən (s) sonra ən böyük töhfəni Hz. Əli (ə) vermişdir. Bu sahənin böyük alimlərindən olan İbn Abbas Hz. Əlinin (ə) tələbəsi olmuşdur. Səhabələrdən Abdullah ibn Abbas, Abdullah ibn Məsud və Ubey ibn Kəb də bu elmdə böyük məqama malik olan şəxslərdən sayılırlar.
Ulumi-Quran yuxarıda deyilən mənada nə vaxtdan işlənməyə başladığı barədə alimlər arasında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Məşhur olan nəzərə əsaən bu tarix hicri 7-ci əsrə təsadüf edir. Lakin Zərqani bu tarixin 5-ci əsrin əvvəllərinə gedib çıxdığını söyləyir.
Bu sahəin mövzularını daha əhatəli cəm etmiş ilk kitab hicri 8-ci əsrdə Bədruddin Zərkeşinin yazdığı “Əl-burhan fi ulumil-quran” əsəridir. X əsrdə Cəlaləddin Süyutinin yazdığı “Əl-İtqan” əsəri bu sahənin mənbələrindən biri sayılır.
“Quran elmləri” Qurani-Kərimlə bağlı məsələlər (mövzular) məcmuəsindən ibarətdir. Bu elmə əsasən daxildir: Quranın tarixi, nuzulu, yazılışı, vəsfi, mənası, toplanması, müshəflərdə tərtib sırası, ləfzi təfsir, möhkəm və mütaşabeh ayələr, nasix və mənsux, təvil və tənzil, qiraət bəhsləri, təfsir, səbəbi-nuzul və s. hər biri ilə sonradan tanış olacağıq. Quran – ilahi vəhy, Allahın sözü, Sünnə isə – hədis və rəvayətlərdir.
Qurani-kərimin öyrənilməsinin əhəmiyyəti
Qurani-kərimi və onun əhatə etdiyi müxtəlif sahələri öyrənmək hər bir müsəlman üçün zəruridir. Onun öyrənilməsini zəruri edən amillərdən bir neçəsi aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Ən mötəbər sənəd – Quran müqəddəs İslam dininin sənədi, onun aradan getməyən və bəşəriyyəti mübarizə meydanına səsləyərək onları bu meydanda aciz qoyan möcüzəsidir.
قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا (İsra-88)
“De: «Şübhəsiz, əgər insan və cin tayfası bu Qur’anın (kəlmə və məna baxımından) bənzərini gətirmək üçün bir yerə toplaşsa, hətta bir-birlərinə kömək və arxa olsalar belə, onun bənzərini gətirə bilməzlər”
2. Ümumbəşəri çağırış – Quran ümum-bəşəri din olan İslam dininin konstitusiyası və həyatın ictimai və idari kimi bütün sahələrində bəşəriyyəti səadətə çatdıran zəmanətidir.
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ (Ənfal-24)
“Ey iman gətirənlər, sizi, sizə həyat verən şeyə tərəf dəvət edən zaman Allahın və Onun Peyğəmbərinin çağırışını qəbul edin”.
3. Fitrətə cavab – Quran insan yaradılışının təməli olan fitrətlə uyğun olmaqla yanaşı ona cavab verir. Bu uyğunluq və cavab insana şamil olan qanunlarda, tənzimlərdə və s. bütün hökmlərdə özünü biruzə verir.
فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ (Rum-30)
“(Ya Peyğəmbər!) haqqa tapınaraq ürəyini (qəlbini) bu dinə (İslam dininə) sarı döndər. Allah həmin fitri din əsasında insanları yaratmışdır. Allahın xilqətində əsla bir dəyişiklik ola bilməz (və Onun dinində də olmamalıdır). Sabit və möhkəm olan din budur. Lakin camaatın əksəriyyəti (bunu) bilmir.”
4. Bəşəriyyəti maarifləndirmə – Quran bütün bəşəriyyətə yeni maarif və təlimlər töhfəsi bəxş edir. Əgər Quran bu cür geniş və dərin mənaya, ən bəlağətli və fəsahətli bəyan tərzinə və ən hikmətli üsluba malik olmasaydı insanlar elmdə bu qədər nəaliyyətlərə sahib olmazdılar.
وَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا
“Allah kitabı və hikməti sənə nazil etdi və bilmədiklərini sənə öyrətdi. Allahın sənə lütf və mərhəməti həmişə böyükdür.” (Nisa-113)
عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ (Ələq-5) “(Allah) insana bilmədiyini öyrətdi
مَا كُنْتَ تَعْلَمُهَا أَنْتَ وَلَا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ هَذَا – “Onları bundan qabaq nə sən, nə də sənin qövmün bilirdi” (Hud-49)
Quran elmləri barədə tərtib edilmiş əsas məxəzlər:
“Fəzailul-Quran”, Əbu Ubeyd Qasim ibni Səllam Herəvi (v: 234, h.q)
“Əl-Əqlu və fəhmul-Quran”, Haris ibn Əsəd Muhasibi (v:234, h.q)
“Fununun-əfnan fi əcaibi ulumil-Quran”, Əbul-Fərəc Əbdur-Rahmən ibn Əli ibn Covzi (v:597, h.q)
“Əl-Burhan fi ulumil-Quran”, Şeyx Bədrəddin Zərkeşi (v:794, h.q)
“Əl-İtqan fi ulumil-Quran”, Şeyx Cəlaləddin Siyuti (v:911, h.q)
“Mənahilul-irfan fi ulumil-Quran”, Şeyx Muhəmməd Ədül-Əzim Zərqani,
“Ət-Təmhid fi ulumil-Quran”, Əllamə Şeyx Muhəmməd Hadi Mərifət.
Quran elmləri mövzusunda tərtib edilmiş bu əsərlər malik olduqları hərtərəfli ehtivaya, geniş mövzulara görə bu sahədə əsas məxəz və mənbə sayılır.
İstifadə olunan ədəbiyyat: “Quranın tarixi və elmləri”, Muhəmməd Hadi Mərifəti, “Mənahilul-irfan fi ulumil-Quran”, “Ət-Təmhid”.
Hazırladı: İlahiyyatçı, Quran elmləri üzrə mütəxəssis; Sara Əmirzadə
Müəlliflik Hüququ “Əbəbdi Nur” Saytına Məxsusdur
